به گزارش روابط عمومی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان زنجان، نخستین نشست «ژورنال‌کلاب» استان زنجان و دومین نشست ژورنال‌کلاب نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که به کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی می‌پردازد، با موضوع «نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان»، با حضور امیرعلی نیک بخش، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان زنجان؛ مهدی افضلی، مدیرعامل انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان؛ کریم حنفی نیری، پژوهشگر، نویسنده و محقق؛ قاسم موحدیان، رئیس کتابخانه‌های عمومی شهرستان زنجان و دبیر جلسه؛و جمعی از مسئولین و کتابداران کتابخانه‌های عمومی،کارشناسان و روسای ادارات شهرستان‌ها پنجشنبه دوم آبان ماه ۹۸ در سالن جلسات کتابخانه سیدافضل موسوی زنجان برگزار شد.

تغییر رویکرد و بازتعریف نقش اجتماعی کتابخانه‌های عمومی

قاسم موحدیان، دبیرجلسه در ابتدای نشست ضمن تقدیر از ابتکار دفتر پژوهش و آموزش نهاد برای برگزاری جلسات ژورنال‌کلاب، دربارۀ هدف از برگزاری نخستین باشگاه «ژورنال‌کلاب» گفت: هدف این جلسات ژورنال‌کلاب ایجاد حساسیت به موضوع و توجه به رویکردهای علمی در ارتباط با مسائل کتابخانه‌های عمومی است و می‌تواند فرصتی برای اندیشه‌ورزی دربارة برخی مسائل عینی کتابخانه‌ها و شناسایی ظرفیت‌های جدید کتابخانه‌های عمومی در ارتباط با نقش و کارکرد اجتماعی‌شان باشد.

موحدیان افزود: بحث ما کارکردهای اجتماعی بوده و رویکرد کتابخانه‌های عمومی به گونه‌ای است که به عنوان دستگاهی پویا و اثرگذار در جامعه شناخته شود و نقش اجتماعی پررنگ‌تری داشته باشد. رویکرد سنتی کتابخانه‌ها را بیشتر با دو خدمت اصلی آنها یعنی ارائة خدمات امانت کتاب و مکانی برای مطالعه می‌شناختیم این رویکرد سنتی در حال حاضر با چالش‌هایی روبه‌رو شده است. ما بدون اینکه با اعضا و ذینغعان کتابخانه تعامل پیدا کنیم و بدون اینکه مشارکت بیشتر آنها را بخواهیم، نمی‌توانیم در جهت رسالت‌هایی که برای کتابخانه‌ها در نظر گرفته شده پیش برویم، از این نظر بحث مشارکت بسیار جدی بوده و باعث می‌شود کتابخانه‌های عمومی بیش از پیش پویاتر شوند.

وی افزود: توجه به تعامل و مشارکت اجتماعی شهروندان باعث می‌شود فاصله و شکاف بین کتابخانه‌های عمومی به عنوان دستگاه خدمت‌رسان و مردم که ذینفعان کتابخانه‌های عمومی هستند، از بین رفته و کتابخانه‌ها بهتر از گذشته بتوانند از نیازها و مطالبات مردم مطلع شوند و از طرفی مخاطبان کتابخانه‌ها نیز در فعالیت‌های داوطلبانه کتابخانه مشارکت می‌کنند. کتابخانه عمومی می‌بایست با محیط پیرامونی یک کنش مستمر داشته و در محیط اطرافش اثر گذار باشد و از کنار پدیده‌های اجتماعی با خونسردی و بی تفاوتی رد نشود. اگر در منطقه‌ای مسئله اجتماعی همچون سیل و زلزله رخ می‌دهد کتابخانه به عنوان ارگان فعالی از جامعه، در آنها حضور دارد و نسبت به آنها نمی‌تواند بی‌تفاوت باشد.

وی افزود: کتابخانه مرکز تبادل و تعامل اجتماعی است. بنابراین کتابخانه دیگر یک محیط محصور در بین دیوارهای کتابخانه نیست و دامنه فعالیت کتابخانه بسیار گسترده و فراتر از موقعیت فیزیکی آن می‌باشد. همین طور نقش سنتی کتابداران نیز بازتعریف و نقش اجتماعی گسترده تری برای آنها پیش بینی می‌شود. این مسئله می‌تواند در ارتقای جایگاه اجتماعی کتابدار نیز تاثیر بسزایی داشته باشد.

در ادامه این نشست سمیرا فلسفی، کارشناس توسعه امور کتابخانه‌های استان زنجان به ارائه مقالۀ «نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان» نوشتۀ آنه گلدینگ پرداخت. سمیرا فلسفی گفت: هدف اصلی مقاله بررسی مفهوم کارکردهای اجتماعی در حوزة کتابخانه‌های عمومی است. روش تحقیق کیفی بوده و در مصاحبه‌هایی که با کاربران اصلی کتابخانه‌های عمومی صورت گرفته در مجموع ۶۱ نفر از افراد و گروه‌های جامعه مورد مطالعه قرار گرفتند. نویسنده با بررسی متونی که در این حوزه نگاشته شده و همین‌طور نتایج تحلیل مصاحبه‌ها با استفاده از نرم‌افزار ATLAS.ti به یک سری مفاهیم کلیدی رسیده و به بررسی آن‌ها پرداخته است.

وی با اشاره به مفهوم مشارکت اجتماعی گفت: مفهوم مشارکت اجتماعی رویکردهای گوناگونی را در بر می‌گیرد و به وسیله آن نهادهای خدمات عمومی این امکان را در اختیار شهروندان قرار می‌دهند که بتوانند نظرات خویش را در رابطه با چگونگی برآورده شدن نیازهای خود و همین‌طور خدماتی که مورد انتظارشان بیان کنند. جوامع توسعه‌یافته در این زمینه موفق و پیشرو هستند و در واقع فعالیت‌های زیادی در این زمینه انجام داده و کاربران کتابخانه‌ها را تشویق به مشارکت و تعامل بیشتر با کتابخانه می‌کنند. از جمله می‌توان به تشکیل شوراها و انجمن‌های مشورتی در این زمینه اشاره کرد. این کار می‌تواند کل جامعه را به سمت مشارکت بیشتر سوق دهد.

بنا به نظر اکثر مصاحبه‌شوندگان، کتابخانه‌ها در گذشته تمرکز بیشتری بر کاربران فعال خود داشتند و به نوعی مشتری‌مدارتر بودند، ولی در آینده باید نقش اجتماعی فعال‌تری ایفا کنند. هر چند ممکن است این مسئله نقدی بر مشتری‌مداری کتابخانه‌ها باشد اما مسئله اصلی این است که ما نباید به خاطر تمرکز روی کاربران فعال، از افرادی که کمتر به کتابخانه مراجعه می‌کنند و یا تا کنون از خدمات کتابخانه‌ها استفاده نکرده‌اند، غافل شویم.

وی افزود: در کنار همه این موضوعات، برای به ثمر رساندن این تلاش ها نیاز به «کتابداران اجتماعی» داریم. کتابدارانی که توانایی و علاقمندی لازم را در جهت پیشبرد اهداف سازمانی و جلب مشارکت فراگیر مردم، داشته باشند.

گزارشی درباره فعالیت دو باب از کتابخانه‌ها از منظر مشارکت اجتماعی

در ادامه مسئولین کتابخانه‌های عمومی سیدافضل موسوی زنجان و اندیشه سپید نابینایان گزارشی از فعالیت‌های کتابخانه که با رویکرد مشارکت اجتماعی و با همکاری اعضا برگزار شده است را ارائه کردند.

فاطمه دنیوی، مسئول کتابخانه سیدافضل موسوی با اشاره به بخش دیگری از این مقاله گفت: میزان مشارکت اجتماعی در کتابخانه سیدافضل موسوی بر اساس نیاز کاربران می‌باشد نه بر اساس دستورالعمل چون مشارکت اجتماعی به تازگی وارد بحث نهاد شده است هدف اصلی کتابخانه در مشارکت اجتماعی رسیدن به جامعه رشدیافته و متعالی و براین اساس وظیفه ما آگاهی دادن به مردم و ارتقای فرهنگی است.

دنیوی به نقش مشارکت اعضا در کتابخانه اشاره کرد و افزود: سرمایه اجتماعی یک جامعه، پویایی افراد آن جامعه است و افراد آن جامعه با هم ارتباط درست و پویایی نداشته باشد سرمایه اجتماعی حاصل نمی‌شود. به گفته رانگاناتان کتابخانه موجودی زنده و پویاست؛ و برای زنده ماندن باید تعامل داشته باشد و ارگان‌های دیگری را به مشارکت بگیرد و البته تاکنون با ارگان‌های مختلفی مشارکت داشته‌ایم به عنوان مثال نشست قصه‌گویی با کانون پرورش فکری، شاهنامه‌خوانی، مشاوره تغذیه و روانی کودک، مشاور مهارت‌های زندگی از سازمان بهزیستی، مشاوره قبل و بعد از ازدواج، تعامل با کانون‌های فرهنگی و مساجد.

فاطمه محسنی، مسئول کتابخانه اندیشه سپید با توجه به شناخت از نیازهای کتابخانه، و نقش کتابخانه اندیشه سپید ویژه روشندلان در مشارکت اجتماعی شهروندان گفت: کتابخانه اندیشه سپید با هدف ارتقای فکری روشندلان و حضور آنان در محیط اجتماعی و فرهنگی و خدمت‌رسانی به این قشر تأسیس شده است.

وی افزود: همیشه دغدغه بنده این بود که افراد نابینا در منطقه زندگی خود حداقل یک کتابخانه داشته باشند و در این راستا مسئله تردد و عبور و مرور نابینایان و دسترسی آنان بدون مزاحمت برای دیگر افراد خانواده مورد توجه بود.

محسنی با اشاره به ویژگی‌های معلولان به خصوص روشندلان اظهار کرد: همه افراد جامعه حق دارند که از همه امکانات استفاده کنند و معمولاً امکانات شهری برای افراد معمولی و عادی شهر در نظر گرفته شده و معلولان در این حوزه مورد توجه قرار نمی‌گیرند، متأسفانه نگاه جامعه به معلولان اینگونه است که معلول یا نابینا شخصی درمانده است که نیاز به ترحم دارد، در حالی‌که هرگز چنین چیزی صحت ندارد.

مسئول کتابخانه اندیشه سپید برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری و ورزشی؛ کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های نقد و بررسی کتاب، حافظ‌خوانی، مولوی‌خوانی و آشنایی با شعرای مختلف، کلاس‌های خلاقیت و کارگاه‌های اوریگامی برای کودکان روشندل با هدف افزایش مهارت آنان را از برنامه‌های جنبی کتابخانه اندیشه سپید عنوان کرد و گفت: اگر خانواده‌ها درخواست کارگاه و کلاس جدید برای فرزندانشان داشته باشند، در این کتابخانه برای آنان برگزار خواهیم کرد.

ضرورت استفاده از ظرفیت مؤسسات و انجمن‌های مردمی

مهدی افضلی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد زنجان گفت: کتابخانه محل حفظ و نگهداری دانش مضبوط بشری برای استفاده کاربران است. اما نباید کتابخانه را تنها به عنوان مرکزی نگهداری و امانت کتاب ببینیم. کتابخانه وظیفه دارد نیازهای علمی، فرهنگی و اجتماعی مراجعان را برآورده سازد.

افضلی افزود: در حال حاضر ظرفیت استقبال مردم از مؤسسات عمومی و انجمن‌ها و خیریه‌ها بسیار مناسب است و همین طور تجارب ما نشان داده که مردم در مسائل اجتماعی مشارکت می‌کنند و کتابخانه باید این ظرفیت‌ها را شناسایی کنند.

بازآفرینی نقش اجتماعی کتابخانه‌ها و کتابداران

کریم حنفی نیری، پژوهشگر و نویسنده محقق در ادامه نشست با اشاره به کارکردهای اجتماعی کتابخانه گفت: سازمان‌ها هر کدام کارکردهای خاص خودشان را دارد و با توجه به این کارکردها نقش‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را ایفا می‌کنند و اگر این کارکرد مشخص نباشد محکوم به زوال و نابودی است.

حنفی با اشاره به بازآفرینی اجتماعی نقش کتابدار در کتابخانه بیان داشت: بازآفرینی یعنی این که می‌خواهیم آفرینش انجام بدهیم اما آفرینش در رابطه با آن چیزی که در کتابخانه است و به کتابخانه منتسب است، از کتابدار گرفته تا منابع اطلاعاتی و خدماتی که می‌تواند در این کتابخانه ارائه دهد.

حنفی افزود: در این بازآفرینی کتابدار باید پژوهشگر باشد یعنی روش‌شناسی بداند چون در دنیا و هر علمی میزان ابطال‌پذیری و اثبات‌پذیری بر اساس روش، ارزیابی می‌شود کتابدار باید کتابشناس باشد یعنی کتابشناسی که بتواند نیازهای جامعه را بسنجد و ارزیابی کند.

وی در ادامه افزود: کتابدار امروز ما در نقش جدیدش باید جامعه‌شناس باشد معیار ارزیابی و شناخت جامعه را بلد باشد نه اینکه به جامعه نگاه بکند؛ یعنی اینکه حساسیت به مسائل اجتماعی داشته باشد و اینکه جامعه را بشناسد؛ نیاز سنج و نیاز شناس باشد. این‌ها به صورت زنجیر به همدیگر ارتباط دارد کتابداری که نیاز سنج و نیاز شناس باشد باید کتابدار موضوعی باشد، محقق باشد، باید کتاب‌شناس باشد و در نهایت کتابدار باید کتابخوان باشد، معضلی که اکثر کتابدارهای ما امروز درگیر هستند کتابداری را به عنوان شغل نگاه می‌کنند ولی منِ کتابدار باید کتابخوان باشم تا بتوانم کتابدار خوبی باشم.

امیرعلی نیک‌بخش، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان ضمن تقدیر از برگزارکنندگان این نشست گفت: کتابخانه‌ها می‌بایست مزیت‌های خاص خود را شناسایی کنند و انواعی از خدمات اطلاعاتی ارایه دهند که افراد در جاهای دیگری نظیر دانشگاه یا مدرسه نمی‌توانند به آن دسترسی داشته باشند تا از این طریق بتوانند افراد را به کتابخانه‌های عمومی جذب کنند. وی همچنین ابراز امیدواری کردند که برگزاری نشست‌های مفید ژورنال‌کلاب ادامه یابد.

در ادامه، رؤسای شهرستان‌ها، مسئولان و کتابداران به ارائه تجربیات، نظرات، ظرفیت‌ها و پیشنهادهایی برای تقویت نقش کتابخانه‌های عمومی در مشارکت اجتماعی شهروندان پرداختند.

گفتنی است نشست‌های ژورنال‌کلاب نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در راستای محورهای همایش کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی برنامه‌ریزی شده است که در فروردین‌ سال ۱۳۹۹ در شهر اهواز برگزار خواهد شد. نخستین نشست از این جلسات مقاله‌خوانی به همت اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان با موضوع «نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه اقتصادی» ۱۲ شهریور سال جاری در شهر همدان برگزار شد.