اگر تورقی در مکتوبات دهه های چهل تا نود انجام دهید، مسائلی را خواهید دید که همواره مطرح بوده‌اند و تریبون ها از آن ها با عنوان بحران، فقدان و فاجعه یاد می کنند. از جمله در باب کتاب و کتابخانه و نسبتش با جامعه ایرانی هم ده‌ها گزاره ناامیدکننده مانند اینکه مردم از کتابخانه‌ها استفاده نمی کنند، ایرانیان کتاب نمی خوانند، تلویزیون بیشتر از کتاب مورد اقبال است و فضای مجازی جای کتاب را اشغال کرده است، دست‌به‌دست می‌شود. شما هم احتمالاً به این فکر می کنید، چرا این مسائل باگذشت چندین دهه هنوز حل نشده است؟ به نظر می‌رسد مشکل در شناخت و تعریف مسئله است.
آیا با داشتن زمان و منابع لازم می توان تمامی مسئله‌ها را حل کرد؟ جواب مشخص است قطعاً نه. بسیاری از مسائل آن‌قدر پیچیده هستند که در برخی مواقع عملاً قابل‌حل نیستند و صرفاً باید مهار شوند. مسائلی که در ادبیات علمی به آنها مسئله خبیث یا بدخیم گفته می‌شود، با پیچیدگی بسیار، متغیرها و مجهولات فراوان که معادلات موجود قادر به حل آنها نیستند. دو رویکرد در مواجه با مسائل واقعی وجود دارد؛ برنامه‌ریزی و طراحی که در خصوص مسائل خبیث برنامه‌ریزی به‌تنهایی کارساز نیست، بلکه تفکر طراحی راهگشا است. تفاوت برنامه‌ریزی و طراحی در نوع نگاه به مسئله است؛ درحالی‌که هر دو فعالیت به دنبال فرموله کردن راه-هایی برای ایجاد آینده های مطلوب‌اند، از نظر شناختی با هم تفاوت دارند. برنامه ریزی رویه هایی تعیین شده را برای حل یک مشکل که کاملاً درک شده در یک چارچوب پذیرفته شده است اعمال می‌کند یا نهایتاً برای بهینه سازی، راه‌حل‌های موجود را اندکی تغییر می‌دهد. طراحی به بررسی ماهیت یک مشکل می‌پردازد تا چارچوبی برای حل آن مشکل ایجاد کند. به‌طورکلی، برنامه‌ریزی حل مسئله است، درحالی‌که طراحی، تنظیم مسئله است. وقتی فقط مؤلفه‌های زمان و منابع تأثیرگذار باشند شاید برنامه‌ریزی کافی باشد اما بسیاری از مسائل از جمله مسائل انسانی و اجتماعی این‌گونه نیستند.
شوربختانه در حوزه فرهنگ به دنبال برنامه‌ریزی یعنی ارائه یک نسخه کلی و رهایی‌بخش بوده ایم. در خصوص کتاب و کتابخانه عمومی هم همین موضوع صادق بوده است. در دهه چهل که کتابخانه عمومی در ایران در قامت ظاهر مدرن آن شکل می‌گیرد دقیقاً و فقط به استفاده بهینه از منابع و زمان فکر می شود. برای کشوری که قریب 70 درصد جمعیت آن روستانشین و بیش از 70 درصد مردم آن سواد ندارند و سالانه در آن 587 عنوان کتاب چاپ می شود، یعنی برای هر یک میلیون نفر 20 عنوان کتاب، کتابخانه عمومی آن هم با سُنت آمریکایی نعل به نعل گرته‌برداری و برنامه‌ریزی می شود چون تصور بر این بود کشور به لحاظ آمار و ارقام جهانی از سایر کشورها جامانده است! این دغدغه سیاست‌گذاران آن‌قدر مهم است که نیاز مردم نادیده گرفته می شود و حتی ساده ترین روال ها و رویه ها مانند تعداد امانت کتاب و مدت‌زمان آن (با این پیش‌فرض که هر برنامه موفق جهانی حتماً در ایران موفق خواهد شد) الگوبرداری و کتابخانه‌های عمومی به‌سرعت گسترش می یابد. بعدها هم تاحدودی همین روال ادامه دارد؛ برنامه‌ریزی برای توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتاب بدون شناخت خود مسئله. سند چشم‌انداز 1404 کتابخانه‌های عمومی که در اواخر دهه هشتاد نوشته شده شاهدی است بر این موضوع که قصد دارد ایران را به پانزدهمین کشور جهان برساند آن هم با شاخص سرانه فضا و کتاب. اتفاقی که تنها یکی از ملزومات آن تهیه 300 میلیون نسخه کتاب در 20 سال است که حتی تحقق نیمی از آن نه ممکن است نه مقبول و نه مفید.
اما در راه‌حل یابی برای «مسئله خبیث» با استفاده از تفکر طراحی، فرایند متفاوت است. تفکر طراحی از یک دغدغه یا نیاز شروع می‌شود نه از تعریف مسئله و یا هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی برای تحقق آن، چرا که اساساً صورت مسئلة روشنی وجود ندارد. به بیان دیگر «صورت‌مسئله» خود بخشی از مسئله است و در پایان مرحله تعریف از فرایند تفکر طراحی روشن می‌شود نه در ابتدای راه. در شرایطی که موقعیت کنونی با چارچوب‌های مرجع پیشینی مانند الگوهای بین‌المللی انطباق ندارند باید با شناخت درست «فضای مسئله» به یک «فضای راه‌حل» اندیشید. درصورتی‌که این فضای راه‌حل به‌درستی شکل گیرد، مجموعه ای از گزینه‌های محتمل در فرایند طراحی خلق می‌شود که با شناخت هر چه بیشتر و نمونه‌سازی راه‌حل‌ها قبل از اجرا می‌توان به «راه‌حل ممکن» برای حل یا مهار مسئله نزدیک شد. این «راه‌حل ممکن» نقطه شروع حل مسئله را نشان می‌دهد.
در شرایط فعلی کاربست تفکر طراحی در سیاست گذاری و حکمرانی فرهنگ حیاتی است، کتابخانه عمومی در این راه به‌عنوان نهادی اثرگذار در حوزه فرهنگ کشور پیش‌قدم شده، چرا که دریافته است برای ادامه حیات به‌صرفه خود نیازمند افزایش بهره‌وری از مسیر توجه به نیازهای مردم و عبور از حالت انفعالی و تک‌محصولی است. ازاین‌رو ما در دفتر پژوهش و آموزش نهاد کتابخانه های عمومی ایران در دو سال گذشته به سمت بسط تفکر طراحی گام برداشته‌ایم تا مسائل را با تمامی الزامات و تبعات بومی آن به‌درستی شناخته و به‌جای جستجوی پاسخ برای آنها، به سمت ایجاد فضایی از راه‌حل‌ها بر هر مسئله حرکت کنیم. در این میان به دلیل این که خدمات محل تلاقی کتابخانه عمومی با مردم و پاسخ به نیاز آن ها است، طراحی خدمت در اولویت قرار گرفته است.
از مردادماه 1400 که همایش بین‌المللی طراحی و توسعه خدمات کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یک رویداد علمی - تخصصی طرح ریزی شد، بنا بر استمداد از همه دیدگاه ها و تخصص ها بوده است. به همین علت در این رویداد دوروزه علمی صاحب‌نظرانی از رشته های مختلف سخنرانی خواهند کرد؛ دکتر عبدالحسین کلانتری (علوم اجتماعی)، دکتر مظفر چشمه سهرابی (کتابداری)، دکتر محمد ابویی (مدیریت)، دکتر محمدجواد رضایی‌زاده (حقوق)، دکتر رضا محمدکاظمی (کارآفرینی)، دکتر محمدمهدی ذوالفقارزاده (آینده‌پژوهشی) و دکتر محمود مهرمحمدی (علوم تربیتی). همچنین مدیران و اساتیدی از کشورهای کانادا، امریکا، نیوزلند، هند، نیجریه، انگلیس، ترکیه، آلمان، هلند، یونان، لهستان، سوئد، نروژ، دانمارک، فنلاند و استرالیا مانند باربارالیسون رئیس فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا)، نارش آگراوال رئیس انجمن علوم و فناوری اطلاعات امریکا و رؤسای انجمن‌های کتابداری فنلاند، هلند و امریکا، آن گولدینک از دانشگاه ویکتوریا ولینگتون، دافنه کیریاکی‌مانسی از دانشگاه آتیک غربی، دندرا پوتینس از دانشگاه تنسی، ریچارد ایوانز از دانشگاه دالاهو، بولنت یلماز از دانشگاه حاجت تپه، ناصر عزتی از دانشگاه براک، بهارات مهرا از دانشگاه آلاباما و ... سخنرانی خواهند کرد.
دو برنامه جانبی نیز برای همایش در نظر گرفته شده است؛ جایزه خدمات کتابخانه های عمومی که نخستین جایزه ملی کتابخانه های عمومی محسوب می شود و مسابقه ملی طراحی خدمات ویژه کتابخانه عمومی که اولین رویداد ملی طراحی خدمت در کشور است. علاوه بر این چهار کارگاه آموزشی با موضوع خدمات کتابخانه های عمومی روز قبل از همایش برگزار خواهد شد.
در پایان از تلاش دبیران و اعضای ارجمند کمیته های علمی و اجرایی و هیئت‌مدیره محترم انجمن علمی ارتقا کتابخانه‌های عمومی تشکر می کنم و امیدوارم این رویداد علمی بین رشته ای نقطه عطفی برای نیاز محور شدن کتابخانه های عمومی ایران شود.