به گزارش روابط عمومی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان، اولین پیش‌نشست هشتمین کنگره سالانه متخصصان علوم اطلاعات با عنوان «نقش هوش مصنوعی در تحول شیوه فعالیت و ارائه خدمات در کتابخانه‌های عمومی» به صورت مجازی با حضور سیدباقر میرعبداللهی، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور؛ عباس حسین زاده، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان؛ منصور کوهی رستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و نغمه میلانی‌فر، دانشجوی دکتری علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این برنامه عباس حسین زاده به عنوان دبیر نشست ضمن ارائه توضیحاتی در خصوص پنل کتابخانه های عمومی، به معرفی نهاد کتابخانه های عمومی کشور پرداخت و گفت: نهاد کتابخانه های عمومی کشور در ارائه خدمات به روز و منطبق با فناوری و پیاده سازی هوش مصنوعی تلاش می کند و این مهم در ساختار نهاد قابل اجرا است.
وی در ادامه به بررسی «سند ملی خواندن و ترویج مطالعه مفید» و «سند هوش مصنوعی» پرداخت.
آینده کتابخانه‌های عمومی با هوش مصنوعی، بستگی به شناخت از وضع موجود، امکانات مالی و معنوی دارد
سیدباقر میرعبداللهی، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به مفاهیم تکنولوژی و هوش مصنوعی اشاره و اهمیت بومی سازی و بحث انطباق، به کارگیری تکنولوژی و هوش مصنوعی با زیست بوم جامعه را مطرح کرد.
وی با ارائه یکی از تعاریف پیشنهادی درباره هوش مصنوعی و تلفیق آن با رسالت و مأموریت کتابخانه عمومی، درباره نسبت میان هوش مصنوعی و آینده کتابخانه عمومی، گفت: گاه دایره هوش مصنوعی را مطالعه در باب «عوامل هوشمند» تعریف می‌کنند که بر اساس آن و فقط مبتنی بر داده‌های پیشین می‌تواند به «اهداف از قبل معلوم» در حوزه‌هایی مانند داده‌کاوی و محاسبات پیچیده آماری برسد. گاهی نیز عملکرد هوش مصنوعی را «تقلید» از عملکردهای شناختیِ ذهن انسان مانند یادگیری و حل مسأله می‌دانند. رد و قبول هر یک از این تعاریف و بسیاری از تعاریف دیگر، نشان‌دهنده این است که توانایی و کاربرد این پدیده در میانه خوش‌بینی محض و ناامیدی در نوسان است و اوضاع به شدت ابری و مبهم است.
میرعبداللهی ضمن اشاره به رساله «پرسشی در باب تکنولوژی» اثر مارتین هایدگر، گفت: تکنولوژی می‌خواهد بر اشیا سیطره یابد و این ویژگی ذاتی تکنولوژی است که فرصت آشکارگیِ ذات آن را از ما دریغ می‌کند.
وی ادامه داد: تکنولوژی ابزار است، اما بی‌طرف و خنثی نیست و گاهی چنان از خواست انسان فراتر می‌رود که او را وامی‌دارد جهان و مفاهیم را فقط از منظری تکنولوژیکی ببیند. هایدگر ما را متوجه این خطر می‌کند که نباید حقیقت تکنولوژی را به مظاهر آن تقلیل بدهیم و تکنولوژی را فقط به مثابه محصول نبینیم. تکنولوژی فقط وسیله انجام کار نیست، بلکه موَلِّد، مفهوم‌ساز و هنجارآفرین است.
معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد تصریح کرد: موضوع مهم، حوزه مفاهیم و شناخت است که ما هوش مصنوعی را چه قدر می‌شناسیم. آیا آن را ماشینی می‌دانیم که کارکرد مغز/ ذهن را در قلمرو شناخت و حل مسأله صرفاً تقلید می‌کند. آیا کار هوش مصنوعی شبیه‌سازی انسان است. چه نسبتی با فرایندهای تفکّر یا رفتار دارد.
وی با بیان اینکه فکر کردن به این پرسش‌ها ما را از ذوق‌زدگی در مقابل هوش مصنوعی باز می‌دارد، تصریح کرد: طرح این سوالات اولاً به معنای یکدست و تمام‌نبودن تعاریف پیشنهادی از هوش مصنوعی است و ثانیاً و به این معنا است که پیشنهاددهندگان، به جز هوش مصنوعی، درباره مفهوم بسیار بنیادی دیگر، یعنی خود هوشمندی و رابطه بسیار مهم کارکردهای عقلانی با الگوهای غیرخطّیِ منطق، تبیینی ارائه نکرده‌اند.
میرعبداللهی ضمن اشاره به بیانیه ایفلا و پیوست‌های سه گانه آن در باب نسبت میان هوش مصنوعی و کتابخانه‌های عمومی خاطرنشان کرد: در این بیانیه به جز تأکید بر مفاهیمی مانند نقش هوش مصنوعی در مدیریت دانش در کتابخانه در حوزه‌های سازماندهی و ذخیره‌سازی، خواندن ماشینی و نقش آن در تکامل نظام‌های آموزشی و یادگیری مادام‌العمر، تقریباً به هیچ نکته فرامتنیِ مرتبط با حوزه عمومی اشاره نمی‌کند.
وی افزود: کتابخانه عمومی باید خدماتش را مطابق با نیازهای متغیر مردم تنظیم و هماهنگ کند، امّا با توجه به ذات سیطره‌جو و دگرگون‌کننده هوش مصنوعی و اساساً تکنولوژی دیجیتال، کتابخانه باید قبلاً به آن مقام و موقعیتِ شناختی دست یافته باشد تا بتواند هوش مصنوعی را موضوع ارائه خدمت خود به کاربران قرار دهد.
میرعبداللهی یادآور شد: کتابداران، به عنوان عوامل مؤثر انسانی، لازم است حتما آموزش ببینند؛ آموزش در اینجا صرفاً به معنای کسب مهارت نیست، بلکه به معنای آگاهی‌بخشی و ایجاد شناخت مبتنی بر عقلانیت انتقادی است. هوش مصنوعی اگر کاملاً پیش‌بینی‌پذیر و فراانسانی باشد، دیگر به هیچ جسم اندیشمندی که محتوای هوش مصنوعی را بامعنا و زنده نگه دارد، محتاج نخواهد بود و این آغاز اشتباهی مهلک است.
وی تصریح کرد: هوش مصنوعی نباید به این منجر شود که ما نسخه‌ای کاملاً مصنوعی از خودمان را به کاربری که فقط اسیر جذابیت‌ها و تفاوت‌ها است ارائه دهیم. کتابداری که ما او را «مشاور امین» عضو می‌دانیم باید به این معنا آموزش ببیند و بداند که مثلاً سواد دیجیتال فقط سواد الگوریتمی نیست و یک معنای کاملاً فردی و فرهنگی هم دارد. حتی اگر این پیش‌بینی که آینده جهان ما دیجیتالی/ مصنوعی است، کاملاً درست و مطابق با واقع باشد، باید این آینده را «انتخاب» کنیم و این بدون آگاهی غیرممکن است.
معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد ادامه داد: از سوی دیگر، زیرساخت‌های هوش مصنوعی که توسط سیاست‌گذاران و مدیران نوشته و اجرا می‌شود نیز باید به همین نسبت شناختی توجه داشته باشد و آن را بسیار فراتر از یک پروژه مدیریتیِ ویترین پرکن ببیند.
میرعبداللهی گفت: برخی چالش‌های هوش مصنوعی و حوزه عمومی (و از جمله کتابخانه عمومی) دقیقاً همان مواردی است که گروهی آن ها را در شمار توصیفات اثباتی هوش مصنوعی آورده‌اند. رویکرد تقابل‌گون هوش مصنوعی به آزادیِ عامل انسانی از یک سو و لزوم رعایت حریم فردی او از سوی دیگر، از این قبیل است.
وی چالش دیگر را مسأله بی‌عدالتی و تبعیض در عملکرد هوش مصنوعی دانست و افزود: خامی است اگر هوش مصنوعی را در نگرش سیاسی‌اش خنثی و فارغ از سوگیری بدانیم، اگر نگوییم اساساً ابژکتیو و لذا مصداق بارز امر سیاسی است. مدیران غربی شرکت‌های هوش مصنوعی، قدیس نیستند که از وضع استانداردهای یک‌سویه غربی در این زمینه چشم‌پوشی کنند و فراوان دیده‌ایم که این استانداردها زمینه‌ساز تبعیض شده‌اند و صد البته روشن است اگر سوگیری الگوریتمیِ هوش مصنوعی پایش به آستانه تبعیض برسد، کتابخانه و غیر کتابخانه برایش یکی است.
معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد ادامه داد: چالش دیگر فنّاوری هوش مصنوعی در حوزه کتابخانه عمومی، نفی سرمایه اجتماعی و «ساختن» افکار عمومی/ عوام‌فریبی است که از راه انتشار هوشمند اطلاعات نادرست رخ می دهد؛ در این جا هوش مصنوعی، برای سامان‌دهی به انبوه اطلاعات و مقابله با سرعت سرسام‌آور تولید محتوا، چه بسا خود موجب بروز چالش جدیدی می‌شود و با عقب‌راندن یا کند کردن فرایند مدیریت اطلاعات، به نوعی شتاب مصنوعی در این فضا دامن می‌زند و در نتیجه، هم با تضعیف اعتماد دولت ـ ملت، به نفی مشارکت می‌انجامد و هم از توجه به «نیاز واقعی مردم» فاصله می‌گیرد.
میرعبداللهی تصریح کرد: مهم‌ترین چالش هوش مصنوعی برای ما وابستگی و الگوریتم‌محوری است و اینکه میزان و کیفیت نیاز ما و حد گسترش و نفوذ هوش مصنوعی تا کجاست و چه کسی آن را معلوم می‌کند. نگرانی این است که در این جایگزینی یا همکاری هوش مصنوعی با انسان، روح و جسم انسان، بی‌محافظت، رها نشده و باب «بهتر فهمیدن» بسته نشود. وقتی می‌توانیم بگوییم هوش مصنوعی و دنیای دیجیتال، منطق ارزش‌آفرینی در قلمرو فرهنگ و اجتماع «ما» ایجاد می‌کند و به کار ما می‌آید که فقط مصرف‌کننده نباشیم و در این سیر تحول، از تفکر به عملکرد برویم.
شناخت مزایای بالقوه و چالش‌های هوش مصنوعی در کتابخانه ها به ماندگاری آن کمک می‌کند
منصور کوهی رستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز در این پیش نشست به بررسی نقش هوش مصنوعی در تحول شیوه فعالیت و ارائه خدمات در کتابخانه‌های عمومی پرداخت و از چالش‌ها و فرصت‌های استفاده از هوش مصنوعی در کتابخانه‌های عمومی و نقش کتابداران کتابخانه‌های عمومی در عصر هوش مصنوعی و مهارت‌های موردنیاز آنها گفت.
وی اظهار داشت: با درک پیچیدگی‌های هوش مصنوعی، می‌توانیم به سمت آینده‌ای حرکت کنیم که در آن از هوش مصنوعی برای ارتقای مأموریت کتابخانه‌ها در ارائه دسترسی عادلانه به اطلاعات و دانش استفاده شود.
وی خاطرنشان کرد: ادغام هوش مصنوعی در کتابخانه های عمومی نه تنها یک روند تکنولوژیکی بلکه یک ضرورت استراتژیک است. با پذیرش هوش مصنوعی، کتابخانه ها می توانند مزایایی چون تقویت ارتباطات با جامعه، رقابتی ماندن در دنیای رقابتی امروز، رسیدگی به چالش های اجتماعی و آماده شدن برای آینده را داشته باشند.
کوهی رستمی بیان کرد: هوش مصنوعی می‌تواند به کتابخانه‌ها کمک کند تا خدمات خود در آینده و پایداری بلندمدت آن ها را تضمین کنند.
وی ادامه داد: در حالی که ادغام هوش مصنوعی مزایای بالقوه‌ای برای کتابخانه‌های عمومی به ارمغان خواهد آورد، چالش‌هایی دارد که ملاحظات اخلاقی، چالش های فنی، پذیرش و آموزش کاربر، انطباق با چشم انداز در حال تغییر از جمله این چالش‌ها است.
رئیس انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران راهکارهای رفع این چالش ها و به حداکثر رساندن مزایای هوش مصنوعی در کتابخانه های عمومی را تشریح کرد و گفت: با ایجاد چارچوب های اخلاقی، آموزش کارکنان، همکاری با دانشگاه ها، مؤسسات تحقیقاتی و شرکت های فناوری و ایجاد تعامل با کاربر در توسعه و ارزیابی خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی، می‌توان چالش‌های استفاده از هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها را به حداقل رساند.
وی ادامه داد: ارزیابی مستمر تأثیر هوش مصنوعی بر خدمات کتابخانه باید صورت گیرد و تنظیمات لازم برای رسیدگی به چالش ها و استفاده از فرصت ها انجام شود.
کوهی رستمی خاطرنشان کرد: کتابخانه های عمومی با در نظر گرفتن دقیق این چالش‌ها و برداشتن گام‌های پیشگیرانه برای مقابله با آنها، می‌توانند از قدرت هوش مصنوعی برای ارتقای خدمات خود، بهبود دسترسی به اطلاعات و تقویت نقش خود به عنوان مراکز اجتماعی استفاده کنند.
کتابدار پیش از پیاده سازی هوش مصنوعی باید قابلیت و کاربرد آن در بخش‌های کتابخانه را بداند
در ادامه این نشست نغمه میلانی‌فر در خصوص کاربردهای هوش مصنوعی در ارائه خدمات کتابخانه‌های عمومی، شیوه پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه‌های عمومی و نسل آینده کتابخانه‌های عمومی با تأکید بر هوشمندسازی خدمات مطالبی ارائه کرد.
وی بیان کرد: هوش مصنوعی به شبیه سازی فرآیندهای هوش انسانی توسط ماشین ها، از جمله یادگیری، استدلال و اصلاح خود اشاره دارد. در کتابخانه‌ها، فناوری های هوش مصنوعی را می توان برای خودکارسازی وظایف، تجزیه و تحلیل حجم زیادی از داده ها و ارائه تجربیات شخصی به کاربران استفاده کرد.
میلانی فر افزود: با استفاده از مزایای هوش مصنوعی در کتابخانه ها، کاربران می توانند دنیای دانش را با توصیه های هوشمندانه متناسب با نیازهای خود کشف کنند و به طور کلی، هوش مصنوعی می‌تواند تجربه کتابخانه را هم برای کاربران و هم برای متخصصان کتابخانه از طریق نوآوری و تصمیمات هوشمندانه افزایش دهد.
وی ادامه داد: در چشم انداز دیجیتال به سرعت در حال تحول امروزی، کتابخانه‌های عمومی نقش مهمی در فراهم کردن دسترسی به دانش و اطلاعات دارند و می توانند با ارائه راه حل های نوآورانه نیازهای جوامع خود را به طور مؤثرتری نسبت به گذشته برآورده کنند.
میلانی فر یادآور شد: شناسایی مؤلفه‌های کارکرد هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها علاوه بر افزودن دانش در این زمینه، سبب می‌شود کتابداران و مدیران مراکز اطلاع‌رسانی به شناخت بهتری از فناوری هوش مصنوعی و ظرفیت‌های آن جهت استفاده در بخش‌های مختلف کتابخانه دست پیدا کنند و توانایی ایجاد، توسعه، تحول و سنجش این امر را امکان‌پذیر می‌سازد.
وی با تأکید بر اینکه ظهور هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها پیشرفت قابل توجهی داشته است که نحوه عملکرد کتابخانه‌ها را متحول می کند، تصریح کرد: پیش از اینکه این فناوری در کتابخانه‌ها خود را ماندگار کند، باید کتابداران بدانند که این فناوری چیست و چه قابلیت‌هایی دارد و در چه بخش‌هایی از کتابخانه قابل استفاده است.
در انتهای این پیش نشست تعدادی از شرکت کنندگان سؤالاتی در خصوص اقدامات صورت گرفته از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه‌های عمومی و همچنین اهمیت موضوع آموزش و ارتقای سواد هوش مصنوعی و سواد اطلاعاتی کتابداران مطرح کردند.