به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور، نخستین نشست باشگاه مقاله خوانی (ژورنال کلاب) با همکاری انجمن علمی ارتقای کتابخانه های عمومی ایران، کانون اسلامی انصار و اداره کل کتابخانه های عمومی استان تهران، با حضور مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی؛ عباس کاظمی، پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی و فرهنگ؛ محمد حسن زاده، رئیس انجمن علمی ارتقای کتابخانه های عمومی ایران؛ سیامک محبوب، مدیرکل دفتر برنامه ریزی نهاد کتابخانه های عمومی کشور؛ عاطفه زارعی، مدیرکل کتابخانه های عمومی استان همدان و منصور کوهی رستمی، مدیرکل کتابخانه های عمومی خوزستان روز شنبه ۲۶ بهمن ماه در سالن جلسات نهاد کتابخانه های عمومی کشور برگزار شد.

مرور مقاله «کتابخانه ها به عنوان نهادهایی مدنی»

در این نشست سکینه قاسم پور و زینب صفوی، دانشجویان دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی به ارائه مقاله پرداختند. در ابتدا سکینه قاسم پور به مرور مقاله «libraries as civic agents» (کتابخانه ها به عنوان نهادهایی مدنی) اثر Taylor Willigham  که در سال ۲۰۰۸ منتشر شد،‌ پرداخت. قاسم‏پور اظهار داشت: در معنای کلی کتابخانه به عنوان مکانی برای کسب اطلاعات، سرگرمی،‌ حمایت از سوادآموزی، کمک به انجام تکالیف و ‌تعاملات اجتماعی، محسوب می شود. با این‌حال با پیشرفت تکنولوژی انتظارات عموم از کتابخانه ها تغییر کرد؛ چراکه فراگیری دسترسی به اینترنت،‌ نیاز اطلاعاتی افراد را تأمین می کرد.

وی با اشاره به نقش کتابخانه ها در عصر جدید، گفت: به اعتقاد متخصصان،‌ کتابخانه های عمومی موسسات بی طرفی هستند که به روی عموم مردم باز بوده و تا زمانی که شهروندی نیاز اطلاعاتی دارد، وجود این مراکز ضروری است. اما گاه شرایط اجتماعی به گونه ای است که اعتماد مردم از نهادهای اجتماعی و عمومی،‌ نظیر کتابخانه های عمومی سلب می شود؛ در این شرایط لازم است کتابخانه ها با بازتعریف نقش خود،‌ ضرورت وجود خود را توجیه کنند. کتابخانه ها ظرفیت کار به عنوان نهادهایی مدنی را دارند.

نهاد مدنی، ظرفیت جوامع بشری برای تعامل به منظور حل مشکلات و چالش های عمومی است

قاسم‏پور افزود: نهاد مدنی، ظرفیت جوامع بشری جهت تعامل و اشتراک با یکدیگر، برای حل مشکلات و چالش های عمومی است و چگونگی تشکیل این نهادهای مدنی برای انجام اقدامات جمعی موثر، مورد توجه قرار گرفت. بنابراین کتابخانه ها نیز باید از خود بپرسند در دنیایی که مردم به اطلاعات دسترسی دارند، ولی توان استفاده از اطلاعات برای حل مشکلات اجتماعی را ندارند، چگونه می توانند بر ارزشمندی خود بیفزایند.

وی افزود: سوزان دبلیو مورس در کتاب خود با عنوان «smart communication» سه نوع اجتماع تعریف کرده که عبارت است از: اجتماع بر اساس روابط؛ اجتماع بر اساس علایق و اجتماع بر اساس مکان؛ کتابخانه عمومی، اجتماعی است بر اساس مکان،‌ از سوی دیگر برگزاری کلاس های متنوع در این مراکز، اجتماع بر اساس علایق را نیز ایجاد می کند؛ در نهایت این کارکردها باعث می شود که کتابخانه به صورت غیرمستقیم به عنوان اجتماعی بر اساس روابط نیز شناخته شود. تصور کنید اجتماعات ما چقدر متفاوت خواهد بود اگر موسساتی مانند کتابخانه ها با هدف ساختن جامعه مدنی، در نقش خود برای ایجاد روابط، آگاهانه عمل کنند. اجتماعات روابط به مردم کمک می کند تا دریابند چگونه می توانند به عنوان افراد، اعضای یک اجتماع یا حرفه یا بازیگران درون سیستم، در حل مسائل اجتماع مشارکت کنند. کتابخانه ها می توانند محلی باشند که اجتماعات برای یافتن و گفتن روایت خود آنجا گرد هم می آیند و با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند.

قاسم پور در ادامه به چالش های پیش روی کتابخانه ها برای ایفای نقش به عنوان نهادهایی مدنی پرداخت که اهم این چالش ها عبارتند از: نبود زبانی مشترک و عدم درک درست کتابداران از وظایف خود در این حوزه، عدم پشتیبانی برنامه درسی مدارس کتابداری از آموزش مهارت ها و دانش مورد نیاز برای ایفای این نقش و اعتقاد به تعارض نقش جدید با فلسفه کتابخانه به عنوان فضایی امن و بی طرف.

وی در خاتمه اظهار داشت: برای تبدیل کتابخانه ها به نهادهایی که مدنیت ایجاد کنند، لازم است این مراکز به شیوه ای خلاقانه نقش خود را در اجتماعاتشان بازتعریف کرده و فرصت هایی برای رهبری مدنی فراهم کنند.

مرور مقاله «نقش در حال تغییر کتابخانه ها: چطور مددکاران اجتماعی می توانند کمک کنند»

در ادامه زینب صفوی به مرور مقاله «the changing role of libraries: how social workers can hep»، (نقش در حال تغییر کتابخانه ها: چطور مددکاران اجتماعی می توانند کمک کنند) اثر Elizabeth Wahler، Mary Provence، John Helling و Wicheal Williams پرداخت. این مقاله که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده به موضوع ایفای نقش کتابدار به عنوان مددکار اجتماعی می پردازد. صفوی اظهار داشت: مددکاران اجتماعی و کتابداران از دیرباز هدف مشترکی در خدمت به مردم داشته اند. طی یک قرن و نیم پیش، هر حرفه ای برای همراهی با تغییرات اقتصادی و اجتماعی دچار تحول شده و حرفه کتابداری نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. زمانی که جیمز آدامز و همکارانش (موسس کتابخانه عمومی در هال هوس) طرفدار دگرگونی های اجتماعی برای سودبخشی به طبقات ضعیف و مهاجر بودند، کتابداران نیز در نقش خود تجدید نظر کرده و درها را برای جلسات و دیدارهای عمومی باز کردند. از دهه ۱۹۶۰ کتابخانه ها با نیازهای در حال تغییر مراجعان خود وفق پیدا کردند و این امر روند حضور افراد بی خانمان و یا دچار بیماری های روانی را در کتابخانه افزایش داد. در اوایل دهه ۱۹۹۰، کتابداران در حال تبدیل به روان درمانگران، محافظان امنیتی، والدین جانشین و وکیل مدافع بودند.

وی با اشاره به پژوهشی که در سال ۲۰۱۸ برای ارزیابی نیازهای مراجعه کنندگان کتابخانه ایندیانا پولیس از سوی دانشکده کار اجتماعی دانشگاه ایندیانا انجام شد، گفت: نتایج پژوهش حاکی از آن است که بیشترین نیازهای برآورده نشده مراجعه کنندگان در حوزه مالی، سلامت روان، مسکن، آموزش درباره سوء مصرف مواد، مسائل پزشکی، مسائل مربوط به اشتغال، ... و آخرین اولویت آنان سرگرمی بوده است. همچنین نظرات کارکنان در خصوص مسئولیت کتابخانه،‌ حاکی از آن است که فراهم کردن اطلاعات در خصوص موسسات اجتماعی مربوط به فقر، مشکلات سوء مصرف مواد، مشکلات بهداشتی روانی و مشکلات پزشکی از وظایف کتابخانه محسوب می شود و بر اساس این وظایف ارائه خدماتی چون ارجاع به دانش عمومی، کمک به استفاده از منافع عمومی، تهیه اقلام زمستانی،‌غذای رایگان و مواد بهداشتی برای افرادی که فقر را تجربه می کنند، باید در اولویت قرار گیرد.

صفوی ادامه داد: بر اساس نظر کارکنان کتابخانه برنامه ریزی در خصوص برگزاری کارگاه های آموزشی درباره دانش عمومی، نحوه دستیابی به مزایای عمومی، کارگاه های آموزشی درباره سوء مصرف مواد و نیز مجاز دانستن فعالیت هایی چون حضور موسسات مربوط به فقر و موسسات اجتماعی در کتابخانه برای دسترسی به مراجعان، ‌استفاده افراد بی خانمان از کتابخانه برای فرار از شرایط آب و هوایی و حتی چرت زدن بر روی یک صندلی، ضروری است.

کتابخانه باید به دنبال رفع نیاز جامعه هدف خود باشد

در ادامه این نشست عباس کاظمی، پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی و فرهنگ با اشاره به مقاله «libraries as civic agents»، اظهار داشت: باید بین واقعیت کتابخانه عمومی در ایران و امریکا تفاوت قائل شویم. در امریکا،‌ کتابخانه مکانی دولتی با قوانین خاص خود نیست؛ فضای زندگی عموم مردم محسوب می شود و از جایگاه اجتماعی برخوردار است. بنابراین فاصله بسیاری بین کتابخانه های عمومی در ایران و امریکا وجود دارد. هر کتابخانه باید در زمینه اجتماعی مربوط به خود مورد توجه قرار گیرد. زمانی که از نقش اجتماعی کتابخانه ها صحبت می کنیم، نمی توانیم چارچوب واحدی برای تمامی کتابخانه ها مشخص کنیم؛ چراکه نیازهای مردم در اجتماعات مختلف متفاوت است. بنابراین کتابخانه همچون موجودی زنده باید به دنبال رفع نیاز جامعه هدف خود باشد و مدیر کتابخانه موظف است کتابخانه را با محیط سازگار کرده و متناسب با آن پیش رود.

کاظمی تصریح کرد: در عصر اینترنت مراجعه به کتابخانه برای کسب اطلاعات بی معنا بوده و ضروری است که کتابخانه چیزی بیش از محلی برای امانت کتاب باشد. کتابخانه عمومی بخشی از فضای عمومی شهر است و لازم است همچون سایر اماکن عمومی، در خدمت مردم بوده و دولت در اداره آن نقشی نداشته باشد.

وی با اشاره به نقش کتابخانه ها در مدنی سازی و آگاهی بخشی به جامعه،‌ اظهار داشت: کتابخانه می تواند محل تحقیق، پژوهش و آموزش باشد و با اجرای نقش واسط از طریق برقراری روابط بین افراد، آموزش مهارت های متناسب با نیاز جامعه و ارائه خدمات مورد نیاز،‌ در جامعه همگنی ایجاد کند.

کتابخانه ها می توانند به ایجاد اجتماعات کمک کنند

کاظمی در تعریف مفهوم اجتماع (community) و جامعه (society) در علم جامعه شناسی، اظهار داشت: مجموعه افرادی که بر اساس قراردادهایی به صورت رسمی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند به شکل گیری جامعه می انجامد. در مقابل مجموعه افرادی که با یکدیگر به صورت چهره به چهره در ارتباط هستند و روابط بین آن ها نسبتا عاطفی بوده و مبتنی بر آشنایی است، اجتماع را شکل می دهند. حال آنکه مجموعه اجتماعات، جامعه را می سازد. کتابخانه ها می توانند به ایجاد اجتماعات کمک کنند که در حال حاضر اینگونه نیست و ایفای این نقش نیاز به آموزش دارد. کتابداران مددکاران فرهنگی (cultural workers) محسوب می شوند که ضمن آگاهی بخشی به جامعه می توانند به تغییر فرهنگی- اجتماعی نیز کمک کنند.

کتابداران برای رفع نیازهای جامعه باید مهارت های تسهیل گری را بیاموزند

وی در ادامه با اشاره به مقاله «the changing role of libraries: how social workers can hep»، اظهار داشت: به اعتقاد من کتابداران باید مهارت های تسهیل گری را بیاموزند تا بتوانند نیازهای جوامع خود را پاسخ گویند و برای این منظور تنها دو راه وجود دارد. نخست اینکه کتابداران دوره هایی را برای فراگیری نقش تسهیل گری بگذرانند و دوم اینکه می توانیم ما از متخصصان به شکل داوطلبانه استفاده کنیم؛ در اینصورت از جامعه برای رفع مشکلات جامعه کمک گرفته ایم.

مردم باید بدانند که کتابخانه متعلق به آنان و برای رفع نیاز آنان است

در ادمه این نشست مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به مقاله «libraries as civic agents»، اظهار داشت: کتابخانه در جامعه امریکایی، مکانی است که می توانند از فضای فراهم شده برای صحبت در باره موضوعات مورد علاقه خود و یا انجام فعالیت استفاده کنند. در واقع ویژگی اجتماع مردمی در کتابخانه امریکایی،‌ این است که مقررات و برنامه ریزی ها از بالا به آن ها تحمیل نمی شود. اجتماع نیاز خود را می داند و مردم به صورت خودجوش گردهم می آیند و خود به برنامه ریزی در زمینه های مورد نظر می پردازند. ما نباید برای اجتماعات برنامه ریزی کنیم،‌ ما باید برنامه های مورد علاقه را شناسایی کنیم و از کاربران علاقمند دعوت کنیم که خود گروه هایی را شکل دهند و این موضوع با جامعه ما همخوانی ندارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به مقاله «the changing role of libraries: how social workers can hep»، اظهار داشت: در این مقاله بیشترین نیازهای برآورده نشده مراجعه کنندگان در حوزه مالی، سلامت روان، مسکن، آموزش درباره سوء مصرف مواد و آخرین اولویت آنان سرگرمی بوده است و بر این اساس وظیفه کتابدار این بود که از طریق ارتباطات بین سازمانی، از افرادی به عنوان مددکار اجتماعی استفاده و نیاز مراجعان خود را رفع کند. 

در ادامه منصور کوهی رستمی، مدیرکل کتابخانه های عمومی خوزستان با اشاره به کتابی با عنوان «نوآوری در کتابخانه های عمومی»‌، اظهار داشت: اگر بخواهیم کارکردهای اجتماعی کتابخانه های عمومی را فعال کنیم ناگزیر هستیم در چهار حوزه خدمات، برنامه ها، مجموعه ها و ساختمان ها نوآوری داشته باشیم. در حال حاضر بسیاری از برنامه های نهاد تحت عنوان برنامه های آموزش کاربران، بر این اساس شکل گرفته است. شاید نخستین نشانه های اثرگذاری این همایش این است که کتابخانه ها و مدیران کتابخانه ها، برای رفع نیاز مردم برنامه ریزی می کنند.