به گزارش روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به دنبال معرفی سال ۱۳۹۵ به عنوان سال خواندن از سوی دبیرکل نهاد، سند سیاست‌ها و شاخص‌های برنامه‌ای سال ۹۵ توسط معاونت برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد تنظیم شد.
همفکری نیروهای ستادی در تنظیم سند پایه سال خواندن
دکتر سیامک محبوب، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد در خصوص نحوه تنظیم این سند گفت: پس از فراهم‌آوری مقدمات ورود به سال خواندن با انجام اقداماتی ترویجی و آموزشی همچون برگزاری دوره‌های مشاوره کتابدار و مدرسه تابستانی خواندن، نتیجه‌گیری و برنامه‌ریزی برای چگونگی تحقق شعار خواندن در سال ۱۳۹۵ ضروری می‌نمود. به منظور همفکری در این زمینه، جلسات متعددی با حضور نمایندگانی از واحدهای مختلف ستادی و همچنین سه استان خوزستان، آذربایجان شرقی و تهران تشکیل شد. دلیل انتخاب این سه استان نیز ضمن فعالیت و پویایی کارگروه‌های پژوهشی، تجارب ارزشمند آنها در حوزه فعالیت‌های ترویجی مربوط به کتاب و کتابخوانی بود. بر این اساس طی جلساتی متعدد به سندی با عنوان «سند پایه سال خواندن» رسیدیم؛ برنامه‌ریزی از سطح کارشناسی آغاز و پس از طراحی اصول کلی، با نظر مدیران اصلاح و به تأیید نهایی رسید. در این سند ویژگی‌ها و اصولی که ما را به سوی تحقق شعار خواندن سوق می‌دهد، تبیین شده است.
اصول پنج‌گانه حاکم بر فعالیت‌های سال خواندن
وی ادامه داد: اصول پنج‌گانه حاکم بر فعالیت‌های سال در بخش نخست این سند آمده است؛ متناظر با هر اصل، یک یا دو سیاست و شاخصی برای سنجش آن، قرار داده‌ایم؛ در واقع اصول را بر مبنای یکی از این سیاست‌ها محقق کرده‌ایم و مرحله بعد تدوین برنامه‌ای عملیاتی است. این اصول پنج‌گانه عبارت است از:
• اصل ترویج و تبلیغ تجربه مثبت خواندن با تمرکز بر لذت خواندن و نشان دادن سودمندی‌های خواندن؛
• اصل تبدیل کتابخانه‌های عمومی به پاتوقی برای خواندن و ارائه خدمات مبتنی بر محوریت فضای کتابخانه؛
• طراحی، اقدام و ارتقاء فعالیت‌های ترویجی و تبلیغی حول موضوع خواندن با محوریت قرار دادن اولویت‌های محلی؛
• اصل معرفی سبک زندگی مطالعه محور؛
• اصل فعال‌سازی اعضا موجود؛
• اصل ترویج و تبلیغ تجربه مثبت خواندن با تمرکز بر لذت خواندن و نشان دادن سودمندی‌های خواندن؛
• اصل تبدیل کتابخانه‌های عمومی به پاتوقی برای خواندن و ارائه خدمات مبتنی بر محوریت فضای کتابخانه؛
• طراحی، اقدام و ارتقاء فعالیت‌های ترویجی و تبلیغی حول موضوع خواندن با محوریت قرار دادن اولویت‌های محلی؛
• اصل معرفی سبک زندگی مطالعه محور؛
• اصل فعال‌سازی اعضا موجود؛
فضای کتابخانه‌ای؛ ساخت و ساز در عین بهبود فضا و شاداب‌سازی محیط
مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد با اشاره به بررسی و ارزیابی آمار مربوط به نیمه دوم سال ۱۳۹۴ در جریان تنظیم این سند، تصریح کرد: نخستین مسأله‌ای که طی این بررسی‌ها به چشم خورد، این بود که تعداد زیادی از کتابخانه‌های ما فضای مناسب و شادابی برای اعضا ندارند؛ و ما در صددیم فضا را برای خواندن لذت‌بخش و جذاب کنیم. بنابراین «ساخت و ساز» که پیش از این اصلِ کلی حاکم بر فعالیت‌های عمرانی بود، تعدیل و «ساخت و ساز در عین بهبود فضا و شاداب‌سازی محیط» جایگزین آن شد. به عقیده ما، مکان و فیزیک کتابخانه، بخشی از خدمات آن کتابخانه محسوب می شود و ضروری است که بهبود وضعیت آن مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس، نخستین حوزه مشخص شده در سند پایه سال خواندن، ناظر بر فضای کتابخانه‌ای است.
محبوب با اشاره به اینکه در حال حاضر ۲۰ درصد از کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور نوساز هستند و عملا نیاز به بهبود فیزیکی ندارند، تصریح کرد: بهبود و شاداب‌سازیِ حداقل ۱۰ درصد از فضاهای فرسوده موجود و همچنین ایجاد خدمات کتابخانه‌ای در شهرها و روستاهای فاقد کتابخانه، سرفصل سیاست‌های سال ۱۳۹۵ در حوزه فضاهای کتابخانه‌ای است.
کتابخانه؛ احتساب شعاع یک و نیم کیلومتری از کتابخانه به عنوان فضای کتابخانه‌ای
دومین بخش مورد توجه در این سند، بحث «کتابخانه» است؛ مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد در این خصوص گفت: نهاد کتابخانه‌ها متولی مهم‌ترین و بزرگترین شبکه کتابخانه‌های عمومی در کشور است که ارائه خدمت در محیط کتابخانه، به عنوان رسالت و وظیفه اصلی آن، تعریف شده است؛ در این تعریف، محیط به دو معنا به کار رفته است؛ نخست، محیط محصور در میان دیوارهای فیزیکی یک کتابخانه؛ و دوم، فضایی که در شعاع یک و نیم کیلومتری از کتابخانه وجود دارد؛ مجموع این دو، محیط کتابخانه را تشکیل می‌دهد و مسئولیت نهاد در گام اول ارائه خدمت به کسانی است که در این محدوده هستند. بر مبنای کتابخانه‌های موجود، می‌توان گفت نزدیک به ۲۰ درصد مردم در این محیط قرار می‌گیرند؛ در واقع ۲۰ درصد از مردم ایران به کتابخانه عمومی دسترسی دارند و ۸۰ درصد دسترسی ندارند و قادر به استفاده نیستند. بر این اساس، در برگزاری فعالیت‌های فرهنگی، برنامه‌های ترویجی و خدمات، کتابخانه و محیط محصور در شعاع خدماتی آن، مد نظر قرار می‌گیرد. شاخص تعریف شده متناظر با این سیاست، اینست که در سال جاری حداقل ۷۰ درصد از برنامه‌ها، از نظر زمان و بودجه، باید در محیط کتابخانه انجام شود.
عضو؛ اعضاء بالقوه کتابخانه‌ها مخاطب دائمی برنامه‌ها می‌شوند
«عضو» سومین بخش از سند سال پایه خواندن است؛ محبوب در تبیین این بخش گفت: مسأله‌ای که پیش از این، در خصوص اعضاء کتابخانه وجود داشت، این بود که تعدادی برای عضویت در کتابخانه ثبت نام می‌کردند، اما مراجعه دائمی نداشتند؛ از آنجاییکه مخاطب اصلی تمامی برنامه‌ها، در درجه اول اعضا و در درجه دوم، ساکنان شعاع خدماتی کتابخانه‌ها هستند، زین پس تلاش و تمرکز در راستای تبدیل اعضای بالقوه به بالفعل خواهد بود. فرآیندها نیز به گونه‌ای خواهد بود که درصد شرکت‌کنندگان یک برنامه قابل تفکیک باشد؛ به عنوان مثال در برگزاری نشست‌های کتابخوان، از اعضا ثبت‌نام بعمل آید، تا مشخص شود چند درصد از شرکت‌کنندگان از اعضای کتابخانه بوده‌اند؛ ایده‌آل ایسنت که ۸۰ درصد از شرکت‌کنندگان، عضو کتابخانه باشند؛ عضو به معنای افرادی که ثبت نام کرده‌اند و آنانکه در شعاع یک و نیم کیلومتری کتابخانه زندگی می‌کنند؛ در واقع باید تلاش کنیم کسانی که توان عضویت در کتابخانه و استفاده از خدمات آن را دارند، مخاطب دائمی تمامی برنامه‌های ما شوند.
کتابدار؛ هر کتابدار از ۶۲۵ عضو پشتیبانی می‌کند
وی با بیان اینکه «کتابدار» چهارمین محور مورد توجه در این سند بوده است، بیان کرد: سال گذشته تمامی تلاش نهاد معطوف بر تقویت بنیه کتابداران، به لحاظ مالی و دانشی بود؛ با اقدامات انجام شده، در حال حاضر کتابداران ما آمادگی ارائه خدماتی با کیفیت را دارند. متناظر با سیاست افزایش توان خدمات‌دهی کتابداران، شاخصی برای سنجش میزان خدمات‌رسانی آنان تعیین شد؛ بر اساس این شاخص هر کتابدار باید حداقل از ۶۲۵ عضو پشتیبانی کند؛ در حال حاضر تقریبا ۱۰ درصد از کتابخانه‌های ما بالای این مقدار هستند، و ده درصد دوم به راحتی به این عدد خواهند رسید؛ اما در دهک پایین، کتابخانه‌هایی داریم که در آن به ازای یک کتابدار کمتر از ۱۰۰ عضو وجود دارد؛ طبیعتاً این کتابداران برای رسیدن به این شاخص، به تلاش بیشتری نیازمندند؛ در صدد هستیم عملکرد و بهره‌وری کتابداران را نیز به این شاخص نسبت دهیم.
محبوب تصریح کرد: البته لازم به یادآوری است که بنا نیست برای اینکار آمارسازی انجام شود و از کتابداران انتظار می‌رود بر روی این قضیه متمرکز شوند؛ چراکه استاندارد جهانی این شاخص برای هر کتابدار ۲ هزار و ۵۰۰ عضو است، و ما ۲۵ درصد از این استاندارد را در نظر گرفته ایم.
خدمات؛ ۱۰ درصد از کتابخانه‌های هر استان به وای فای رایگان مجهز می‌شود
وی با اشاره به «خدمات» به عنوان پنجمین حوزه مطرح شده در سند پایه سال خواندن، در این خصوص گفت: مطابق با دومین و پنجمین اصول کلی سال خواندن، هدف اینست که جذابیت کتابخانه‌ها را برای نگهداری و فعال‌سازی اعضا، افزایش دهیم؛ به این منظور مقرر شد کتابداران بر مبنای آزادی عمل و اختیارات خود در کتابخانه‌ها، طی ۲ هفته حداقل یک برنامه برای اعضا اجرا کنند؛ البته آمار موجود حاکی از آنست که در حال حاضر بسیاری از کتابداران ما به طور روزانه اینکار را انجام می‌دهند؛ اما از آنجاییکه پیش از این، سطح مورد انتظار از کار مشخص نبود، این شاخص در قالب یک وظیفه تعریف شد. هر کتابدار بر اساس ویژگی‌ها و قابلیت‌های منطقه‌ای کتابخانه محل خدمت، می‌تواند برنامه‌هایی خلاقانه طراحی کند؛ طبیعتاً این امر نیاز به هماهنگی اولیه با امور فرهنگی و یا امور کتابخانه‌ها دارد، اما برنامه‌سازی در این زمینه در اختیار کتابدار است.
محبوب اضافه کرد: بررسی‌ها حاکی از آنست که کتابخانه‌های مجهز به فناوری‌های اطلاعاتی، در جذب عضو، امانت و شاخص‌های عملکردی در وضعیت بهتری قرار دارند؛ بر این اساس عمومیت تدریجی این خدمات در کتابخانه‌های عمومی مد نظر است و مقرر شد در هر استان، بر حسب مقدورات و زیرساخت‌ها، ۱۰ درصد از کتابخانه‌ها به وای فای رایگان مجهز شود.
منابع؛ ۱۵ درصد از اعتبارات نهاد صرف خرید منابع می‌شود
«منابع» ششمین بخش از سند سال پایه خواندن است؛ محبوب در تبیین این بخش گفت: با توجه به اولین اصل از اصول طراحی شده برای سال خواندن، خواست کاربر و لذت‌بخش بودن منابع مطالعاتی، در اولویت قرار گرفت؛ بنابراین لازم است در انتخاب هر کتاب، نیاز و خواست کاربر و لذت‌بخش بودن منبع مورد توجه قرار گیرد. از طرفی، برخی از منابع موجود در کتابخانه‌ها طی یک سال، حتی یکبار هم به امانت نمی‌رود و قطعا اگر منبعی جذابیت داشته باشد، امانت بیشتری نیز خواهد داشت؛ شاخصی که برای سنجش میزان جذابیت اثر در نظر گرفته شد، اینست که میانگین نسبت تعداد امانت به تعدد نسخه در بازه زمانی یک ساله برای هر عنوان کتاب، حداقل ۱.۸ باشد. استاندارد جهانی این شاخص ۳ الی ۳.۵ است. علاوه بر این از آنجا که پیش از این اعتبارات مشخصی برای تهیه منابع نداشتیم و در عین حال منبع، بخش مهمی از خدمات کتابخانه‌های عمومی محسوب می‌شود، مقرر شد ۱۵ درصد از اعتبارات نهاد صرف خرید منابع شود.
پژوهش و آموزش؛ تخصیص ۱ درصد از منابع نهاد به پژوهش‌هایی که از اصول سال خواندن پشتیبانی می‌کند
وی در تبیین هفتمین بند از این سند با عنوان «پژوهش و آموزش» گفت: پژوهش و آموزش، پشتیبان تمامی فعالیت‌ها و خدماتی است که ارائه می‌دهیم؛ به این منظور مقرر شد، ۱ درصد از منابع نهاد به حمایت از پژوهش‌هایی که از سیاست‌ها و اصول سال خواندن پشتیبانی می‌کند، اختصاص داده شود.
برنامه‌های فرهنگی؛ به ازای اجرای هر برنامه، باید درصدی به اعضاء کتابخانه اضافه شود
«برنامه‌های فرهنگی، خدمات جنبی و تبلیغات» هشتمین بند از سند سال پایه خواندن است؛ محبوب در این خصوص گفت: در حوزه برنامه‌های فرهنگی، خدمات جنبی و تبلیغات، در وهله اول آزادی عمل و اختیار برای طراحی برنامه‌های متنوع، به کتابداران تفویض شده‌است؛ از طرف دیگر استان‌ها هم در سطوح مختلف می توانند خلاقیت خود را در این برنامه‌ریزی‌ها نشان دهند. برنامه‌های فرهنگی، اساسا با هدف جذب مخاطب به کتابخانه و استفاده از آن، اجرا می‌شود؛ مخاطب اصلی یک کتابخانه علاوه بر اعضای دائمی، افرادی هستند که عضو کتابخانه نبوده اما در شعاع خدماتی کتابخانه قرار می‌گیرند؛ شاخصی که برای سنجش این سیاست در نظر گرفته‌ایم اینست که به ازای اجرای هر برنامه‌ای، درصدی به اعضاء کتابخانه اضافه شود. علاوه بر این با توجه به جذابیت فضای مجازی در جذب مخاطب، مقرر شد حدود ۱۰ الی ۱۵ درصد از برنامه‌های فرهنگی و ترویجی در این فضا انجام شود؛ با راه‌اندازی کمپین کتابخوان مجازی بخشی از این امر محقق شده‌است؛ طبیعتاً هر استان نیز بر مبنای ویژگی‌های خاص خود می‌تواند، برنامه‌های متنوعی طراحی کند.
مدیریت مشارکتی؛ ۱۵ درصد کل اعتبارات جذب شده از منابع عمومی، مشارکت‌های مردمی خواهد بود
«مدیریت مشارکتی» آخرین بند از سند سال پایه خواندن است، محبوب در تبیین آن گفت: تجربه کتابخانه‌های عمومی دنیا نشان داده است که بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی اعم از بار مالی، اجرایی و خدماتی کتابخانه‌ها با همکاری خیرین و مشارکت‌های مردمی انجام می شود؛ اینکار در کشورمان نیز آغاز شده، اما با توجه به اینکه پیش از این شاخصی برای سنجش، وجود نداشت، شاخص‌گذاری آن نیز انجام شد؛ بر این اساس در هر استان معادل ریالی مشارکت‌های مردمی جذب شده باید حداقل ۱۵ درصد کل اعتبارات جذب شده از منابع عمومی باشد.
امین متولیان، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد در تکمیل اطلاعات لازم پیرامون سند تنظیم شده، اظهار داشت: این سند، سند سیاست‌ها و شاخص‌های برنامه‌های سال ۹۵ است؛ طبیتعاً وقتی درباره سیاست‌ها و شاخص‌ها صحبت می‌کنیم وارد جزئیات و برنامه‌ها نمی‌شویم؛ سیاست نقشی جهت دهنده و چارچوب‌گذار دارد؛ لهذا این سند نیز، مانند تمامی اسناد سیاستی در همه سطوح نظام‌های تصمیم‌گیری یک کشور، سندی کلی است و وارد جزئیات و برنامه‌ها نمی‌شود؛ هر سیاست، نیاز به معیار و سنجه‌ای برای اندازه‌گیری دارد؛ که این شاخص، عموما کمّی است؛ به این ترتیب می‌توانیم بسنجیم که یک سیاست چقدر محقق شده است؛ مزیت کتابخانه به عنوان یک هویت فرهنگی اینست که به دلیل فرآیند محوری، به لحاظ کمّی شاخص پذیر است.
امین متولیان، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد در تکمیل اطلاعات لازم پیرامون سند تنظیم شده، اظهار داشت: این سند، سند سیاست‌ها و شاخص‌های برنامه‌های سال ۹۵ است؛ طبیتعاً وقتی درباره سیاست‌ها و شاخص‌ها صحبت می‌کنیم وارد جزئیات و برنامه‌ها نمی‌شویم؛ سیاست نقشی جهت دهنده و چارچوب‌گذار دارد؛ لهذا این سند نیز، مانند تمامی اسناد سیاستی در همه سطوح نظام‌های تصمیم‌گیری یک کشور، سندی کلی است و وارد جزئیات و برنامه‌ها نمی‌شود؛ هر سیاست، نیاز به معیار و سنجه‌ای برای اندازه‌گیری دارد؛ که این شاخص، عموما کمّی است؛ به این ترتیب می‌توانیم بسنجیم که یک سیاست چقدر محقق شده است؛ مزیت کتابخانه به عنوان یک هویت فرهنگی اینست که به دلیل فرآیند محوری، به لحاظ کمّی شاخص پذیر است.
جنبه ستادی سند، ۲۰ درصد و جنبه صفی آن ۸۰ درصد است
معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات ادامه داد: سند سیاست‌ها و شاخص‌های برنامه‌ای سال ۱۳۹۵، طی جلساتی با ارائه ۹ سیاست کلی و تعریف شاخص‌هایی کمّی برای آنها، تصویب شد. با اعلام واحدهای سنجش که در بعضی مناطق کتابخانه، بعضی شهرستان و برخی استان خواهد بود، در پایان سال جاری میزان تحقق هر سیاست به واسطه برنامه‌های اجرا شده، تعیین می شود؛ در اجرای این برنامه‌ها در درجه اول خلاقیت کتابداران و سپس خلاقیت ناشی از مدیریت استان حائز اهمیت است؛ در واقع جنبه ستادی این سند، حدود ۲۰ درصد و جنبه صفی آن ۸۰ درصد است؛ امید است به واسطه خلاقیت و جدیت کتابداران و مدیریتی نوآور و پیگیر از سوی استان، شاخص‌ها به سطح قابل قبولی برسد.
وی ادامه داد: نکته مهم این است که ما به عمل بر اساس سند تنظیم شده تأکید داریم؛ چراکه سندی ابلاغی از بالاترین مقام رسمی نهاد است؛ بنابراین لازم است در تمامی حوزه‌ها به گونه ای عمل شود که به شاخص‌های تعریف شده و شرایط مطلوب بیش از پیش نزدیک شویم؛ این شاخص‌ها دست یافتنی است؛ نهاد تاکنون مسیر رو به جلویی را پشت سر گذاشته است؛ طی دو سال اخیر نیز با تلاش‌های جناب آقای مختارپور و همکارانشان، فضای مقدماتی برای نیل به این سیاست‌ها و شاخص‌ها فراهم شده است.
متولیان با نهی آمارسازی در راستای رسیدن به شاخص‌های تعیین شده، تصریح کرد: شاخص‌های کمی، اصالت و موضوعیت ندارد؛ تنها واسطه و سنجه‌ای است که در راستای رسیدن به هدف مورد نظر به ما کمک می‌کند. با این اوصاف، تعریف شاخص‌های کمّی به معنای کمیت‌گرایی در فعالیت‌های نهاد نیست؛ به دنبال آگاهی از وضعیت امروزمان هستیم و در حال حاضر ابزار دیگری، غیر از شاخص‌های کمّی برای انجام این ارزیابی وجود ندارد. طرح شاخص‌ها و استانداردهای جهانی در این زمینه نیز تنها با هدف القای انگیزه و در مواردی الگوگیری انجام شد؛ و در واقع شاخص‌های هر منطقه‌ای تابع شرایط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن اقلیم است؛ واقعیت اینست که ما در بعضی از حوزه های عملکردی با مشکلاتی رو به رو هستیم؛ انتظارمان این است در پایان سال جاری، مسائل موجود با عنصر خلاقیت و مدیریت کتابداران و مدیران محترم استانی، که برنامه‌های ذیل سیاست‌های تعریف شده با نظر آنها انجام خواهد شد، مرتفع شود.