به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اولین همایش ملی انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و مشارکت اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان ۲۵ و ۲۶ آذرماه با موضوع کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی به‌صورت مجازی برگزار می‌شود. این همایش که با هدف شناسایی، پیشنهاد و ارائه راهکارهایی برای ارتقای کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی به صورت ملی برگزار می‌شود، در آن مقالاتی در سه‌ سطح ارائه شفاهی (۱۰ مقاله)، چاپ مجموعه مقالات (۳ عنوان) و پوستر (۱۵ عنوان) ارائه خواهد شد.

احمد شعبانی استاد دانشگاه اصفهان و دبیر کمیته علمی همایش کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی در گفت‌وگویی به کم و کیف برگزاری این همایش پرداخته است.

کتابخانه عمومی ابزاری برای احیای وحدت اجتماعی

وی در پاسخ به این سوال که کتابخانه‌های عمومی چرا باید اجتماعی شوند، با اشاره به اینکه در طول نیم‌قرن اخیر تحولات و تغییرات گسترده‌ای در زندگی فردی و به قسم طبیعی بر عادات، سنن، و فرهنگ جوامع تأثیر گذاشته است که سویة نهادهای اطلاع‌رسانی را تغییر داده است؛ گفت: از جمله کوچک شدن خانواده‌ها، پراکندگی جمعیت بزرگسال، دگرگونی روابط در جنسیت، افزایش جرم، شیفتگی‌های جدید جوانان، و ازدیاد ثروت شخصی از جمله آنها هستند. این جنبه‌ها کارکرد نهادها و از جمله کتابخانه‌ها عمومی را تغییر داده و بازتعریف نوینی از مفاهیم پیشین طلب دارد؛ در نیمة قرن بیستم متون کلاسیک علوم کتابداری جنبه‌های آموزش و سرگرمی را برای اهداف کتابخانه‌های عمومی برشمردند و شروح بی حدی در این زمینه تحریر می‌شد. اینک دولت‌های مرکزی فدرال به نحو خودخواسته از نهادهای فرهنگی اهداف جدیدی را درخواست دارند؛ هم از این باب که شخصیت فردی در جوامع نیازهای نوینی دارد، و هم از این منظر که مشارکت‌های اجتماعی و سیاسی فزونی پیدا کرده است.

وی افزود: از این منظر کتابخانه یکی از آن حلقه‌های زرینی است که می‌تواند نقش اجتماعی را در بهبود وضعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بازآفرینی کند.

نقش کتابداران در اجتماعی شدن کتابخانه‌های عمومی

شعبانی در پاسخ این پرسش که کتابداران چه نقشی در اجتماعی شدن و تبدیل کتابخانه‌ها به پاتوق فرهنگی دارند، بر اعتقاد به سه وجه در طیف شغلی کتابداران تأکید کرد و گفت: نخست اینکه حرفه کتابداری دیدگاه خدمت رسانی دارد، ارائه خدمات فرهنگی اجتماعی؛ دو دیگر تعهد اخلاقی و التزام کتابداران به کاربران و اجتماعات انسانی است؛ در نهایت بستر آموزش و پژوهش سالم و مناسبی است که از این حرفه پی‌جویی می‌شود. چنین ویژگی‌هایی از موارد زبانزد کتابداران در فرهنگ شغلی آنها محسوب شده که با مقاصد فرهنگی کتابخانه در هم می‌آمیزد.

وی تصریح کرد: عنصر فرهنگ در جوامع با کانون‌های خاصی ترکیب شده که مشتمل است بر دین، زبان، تمدن، سابقه مشترک ذهنی و عینی، و ارزش‌های نظم نمادین. رابطة فرهنگ با نهادهای اجتماعی از بستری ویژه سربرآورده که بخشی از آن تعامل و مشارکت است. به‌واقع کتابخانه‌های عمومی در این کانون‌های ویژه به ابزارهایی نیاز دارند که در قرن جدید به مکان بازتعریف شد؛ مکان‌های جدید که شهادتی از برداشت‌های فرهنگی و تعامل را انتقال می‌دهد، پایداری کتابخانه‌های عمومی به نگرش‌های نوین در ساختارهای متغیر جاری ارتباط داشته زمینه‌های ویژه خود را در گردهمایی‌ها یا به قول پرسش جاری "پاتوق‌های فرهنگی" معنا می‌کند.

نقش کتابخانه‌های عمومی در مناطق محروم در جهت ارتقای سلامت اجتماعی

شعبانی با اشاره به موضوع نقش کتابخانه‌های عمومی در جهت ارتقای سلامت اجتماعی گفت:‌ نگاه به سلامت اجتماعی مبتنی بر حدود آن معنا پیدا می‌کند؛ در این راستا سلامت فقط فقدان بیماری و نقص جسمی نیست بلکه آسایش کامل جسمی، روانی، و اجتماعی است. این اصطلاحی چند وجهی است که پیکرة جسم و تعادل روان را در بر می‌گیرد. این احساس که مجموعة کتابخانه‌ها چگونه در دسترس مراجعین واقع شده، محتوای آنها، روزآمدی، و آموزش تفاهم از مطالب مهم محسوب می‌شود؛ قسم دیگر هم‌نشینی مطبوع کتابخانه‌های عموی با دنیای مجازی و کتاب‌های الکترونیکی است که کاربران را از خسران بالفعل فضای مزبور حفظ می‌کند؛ سوای این موارد دنیای پرشور فعلی به طلب مکانی امن برای نوجوانان و جوانان نیاز دارد که کتابخانه‌های عمومی بستری مناسب برای حفظ سلامت اجتماعی کاربران است، رویارویی با اضطراب از طریق برنامه‌های فرهنگی، تدوین کلاس‌های هنری، ادبی، و گردهمایی‌های متنوع پاره‌ای از این تمهیدات است.

وی با تأکید بر نقش مخاطبان و اعضا در اجتماعی شدن کتابخانه‌های عمومی تصریح کرد: مفهوم اجتماعی شدن اصطلاحی است که توسط جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، و مردم‌شناسان استفاده شده و فرایندی است که فرد در طول زندگی خود هنجارها، عرف، و ارزش‌های اجتماعی خویش را یاد می‌گیرد. در کلامی روشن، در پاسخ به این سوال که اعضا و کاربران کتابخانه چه نقشی در تبدیل شده کتابخانه‌های عمومی به پایگاه‌های فرهنگی و اجتماعی دارند باید گفت احاله مسئولیت به کاربر و اعضای کتابخانه عمومی به جدّ نیاز به‌دقت در واگذاری این‌گونه وظایف دارد. بیشتر این احساس جاری است که کتابخانه‌های عمومی در کشور نیازمند ارائه تسهیلات به کاربران بوده تا اینکه برخوردار از مساعدت آنها باشند. مطالعه جمعیت شناختی در زیست‌بوم جغرافیایی می‌تواند میزان توجه کاربران را در کمک به پدیده جامعه‌پذیری آشکار سازد؛ مثلاً مشکلات آموزشی، گسست نسل‌ها، جنبه‌های قومی، و زمینه زبان‌های محلی. تمامی این شکل‌ها تا حدی سنّت‌های پیشین را تحت تأثیر قرار داده و کاربران را به‌سوی جامعه‌ای همگن سوق می‌دهد.

ارتقا فکر اعضا به بهسازی آموزشی و کمک آموزشی نیاز دارد

دبیر کمیته علمی همایش کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی در پاسخ به این موضوع که تغییر کارکرد کتابخانه‌های عمومی و افزودن خدمات اجتماعی چند سالی است که در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور آغاز شده است. این تغییر رویکرد چه نقشی در محرومیت زدایی فرهنگی و تمرکز فعالیت‌های فرهنگی در کتابخانه‌ها دارد، گفت: در ایّامی نه چندان خیلی دور، قرار بود کتابخانه‌های عمومی در حوزه‌های خدمات فرانهادی و جنبه‌های فوق برنامه به اجتماعات مردمی یاری و مساعدت آورند؛ این برنامه‌ها از ارائه خدمات و کتاب تا مساعدت‌های فرهنگی به اعضای مشتاق مواد فرهنگی را در برمی‌گرفت. مرور زمان به بازشناخت‌های بدیع از خدمات اجتماعی کتابخانه‌های عمومی را جلوه‌گر ساخت، اینک نسبت موضوعات خدمات با فرهنگ با مباحث مدنی شده ‌است؛ ارتقا فکر اعضای جماعات به تمرکز فعالیت فرهنگی و بهسازی آموزشی و کمک آموزشی نیاز دارد.

وی افزود: در طول سال ۱۳۹۸ به مدد مدیران کل نهاد کتابخانه‌های عمومی استان همدان و آذربایجان شرقی از کتابخانه‌های مرکزی این دو مرکز جغرافیایی بازدیدهایی داشتم و حضور اقشار متنوع مردمی احساسات مرا تحت تأثیر قرار داد، آن رویدادها را از بیان گردهمایی‌های فرهنگی، بازتاب شفاهی قصه‌خوانی و قصه‌گویی، و جمع‌های هنری در دو سفرنامة خُرد ابراز داشته که در فضای الکترونیکی قابل بازیابی است؛ اما بحث محرومیت زدایی، محتاج یک فرایند نهادی و ساختاری است که زیربنای آن به برنامه‌ریزی‌های اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و امنیتی منتسب می‌شود. تلنگر و رویارویی‌های خرد به‌آسانی صخره‌های سخت را در هم نمی‌شکند، این مطلبی است که نیاز به باورپذیری از سوی مدیران فرهنگی در جامعه دارد.

ضرورت شناخت نهاد و کارکردهای آن در فعالیت‌های اجتماعی

این استاد دانشگاه اصفهان منظور از کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی در دنیا و ایران را مبتنی بر ضرورت شناخت نهاد کتابخانه عمومی و کارکردهای آن در سپهر اجتماعی فعالیت‌های فرهنگی دانست و تأکید کرد: نگرش جامعه به اعتمادسازی، پیوند با آموزش و گسترة کمک آموزشی، خدمات‌دهی فراگیر، اهمیت سنخ مطالعه، تأکید بر خوانش ادبیات و ارزش‌های نوین فناوری به منظر تبیین صحت‌آمیز اعضا کتابخانه از مباحثی است که روح اندیشه اعضا را به خواسته‌های عمومی چونان میثاق بهره‌مندی از آزادی و مردم‌سالاری پیوند می‌دهد.

وی تصریح کرد: نگاه به کارکرد در سرزمین ما بایستی مبین گام‌های فراخی باشد که حیات کتابخانه عمومی را با تمدن و فرهنگ ایرانی پیوند دهد. البته هر مطلبی در هر مکان جغرافیایی احتیاج به مطالعه و شناخت دقیق دارد، مثلاً چه‌بسا رویکردهای اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی در برخی ممالک مهاجرت‌پذیر غربی به جنبه‌های نژادی رجعت یابد، و در برخی موارد مباحث قومی یا طبقاتی را پوشش دهد.

شعبانی افزود: آنچه عیان است آسیب‌های اجتماعی در سطح جامعة ایرانی در سال‌های اخیر مانند اعتیاد، گسست خانواده‌ها، کهنسالی، اختلاف طبقاتی، و پذیرش مهاجران را فزونی بخشیده و نیازمند بازنگری در مسائل هزینه‌های مالی و بازسازی ساختار سازمانی در سطح ملی است.

همایشی که ایده آن در بهار ۱۳۹۸ شکل گرفت

دبیر کمیته علمی همایش کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی درباره نتایج مورد انتظار از برگزاری این همایش را تأکید بر جنبه‌های نظری در زمینه‌های نوپدید و ابعاد عملی در حوزة اجتماعی کتابخانه‌های عمومی دانست و گفت: منشأ این همایش مبتنی بر پیشنهاد دکتر منصور کوهی رستمی مدیرکل پیشین نهاد کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان و عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران در بهار ۱۳۹۸ و همزمان با وقوع سیل مناطق جنوبی و سپس شمال کشور بود. به مرور بحث بحران‌های طبیعی در گفت و شنودهای بین اعضا هیئت‌مدیره انجمن علمی ارتقا کتابخانه‌های عمومی به جنبه‌های فراگیری از موضوعات اجتماعی دست یافت و در این مسیر مدیران اجرایی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از جمله  دکتر روح‌الله منوچهری و دکتر فاطمه زارعی و دکتر جوهرچی مددکار انسجام موضوعات همایش شدند. همایش از هشت محور اجتماع سازی، آسیب‌های اجتماعی، بحران‌های طبیعی، تولید، کارآفرینی مشارکت اجتماعی، و عدالت اجتماعی در رابطه با کتابخانه‌های عمومی تدوین شد. البته این محورها بسیار گسترده انتخاب شد و قصد داشتیم کتابداران فرهیخته کتابخانه‌های عمومی نقش فعالی را در این خصوص ایفا کنند اما بازتاب و چکیدة آن به زایش افکار و اندیشه‌هایی منتهی شد که نتیجة آن در بیانیه همایش به اطلاع خواهد رسید.

کیفیت مقالات دریافت شده مایه مباهات است

در ادامه احمد شعبانی استاد دانشگاه اصفهان با اشاره به برنامه‌های اصلی و جانبی همایش تصریح کرد: برنامة اصلی به بیان دیدگاه‌های سخنرانان اصلی همایش مشتمل بر مدعو و پذیرفته شدگان مقالات همایش باز می‌گردد؛ افرادی فرهیخته که قصد شد پس از مباحث جاری بهداشتی، دیدگاه‌های خود را از طریق فضای مجازی در اختیار دوستداران کتابخانه‌های عمومی قرار دهند. در جنب این مطلب چهار سخنران خارجی به بیان نظریات خود مبادرت خواهند کرد تا قرابت مخاطبان و کارکنان کتابداران با شناخت چهره‌های کتابداری فزونی پذیرد و در حقیقت فضای داخلی حرفه با زمینه‌های بین‌المللی تماس حاصل پیدا کند. در حاشیه برگزاری همایش، در مشورت با دوستان به نکات مفید و اجرایی جدیدی دسترسی پیدا شد که با عنوان نشست‌هایی ویژه منتسب شد.

وی افزود: ژورنال کلوب‌هایی درباره کارکردهای کتابخانه‌های عمومی تحت عنوان "پاتوق" که توسط دوستداران همایش و مسائل کتابخانه‌های عمومی با همکاری دبیرخانه اجرایی همایش در اهواز شکل گرفت و مشارکت تعداد بی‌شماری از کتابداران عمومی را در پانزده نشست به همراه داشت؛ همچنین نشست‌هایی موسوم به "راه آّبادی" که به بررسی مباحث کتاب و کتاب‌خوانی در روستا و عشایر مبادرت کرد و اداره کل نهاد کتابخانه‌های عمومی استان فارس مسئولیت برگزاری آن را به عهده داشت و تاکنون پنج جلسه از آن با حضور کتابداران روستایی و عشایر و مدیران حوزه‌های مربوطه برگزار شده است از جمله برنامه‌های این نشست هستند.

شعبانی کم و کیف مقالات دریافت شده را هم چنین توضیح داد: شاید برای معلمی که اینک سه دهه است با کتابدار و کتابخانه و کتاب‌خوانی در ارتباط قرار دارد، مایه مباهات شود که مقالات مورد پذیرش کتابداران نهاد کتابخانه‌های عمومی از چند منظر نویدبخش روزهای پرارجی خواهد بود. اولاً از منظر گسترده جغرافیایی از مکان‌های جغرافیایی کشور مانند اراک، اصفهان، امیدیه، اهواز، بومهم، بروجن، خرم‌آباد، فولادشهر، کرمان و همدان مبین افکار نو در جای‌جای میهن است؛ ثانیاً جرئت و شهامتی است که پژوهش‌های مذکور بهره‌مند از ابعاد نظری و عملی بوده و همت بی‌نظیری از مطالعه منابع کتابخانه‌ای و بهره‌مندی از روش‌شناختی را به همراه دارد.