به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نشست تخصصی «کتابخانه‌ها و فناوری‌های نوین» ۷ تیرماه با حضور علیرضا انتهایی، عضو هیئت علمی و مدیرکل پردازش منابع دیجیتال کتابخانه ملی ایران، فرامرز درودی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌ و فناوری اطلاعات و احسان کاوه، مدیرکل دفتر فناوری اطلاعات نهاد در غرفه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی الکامپ برگزار شد.

علیرضا انتهایی در ابتدای این نشست در خصوص استفاده از فناوری‌های نوین در کتابخانه‌های عمومی اظهار داشت: با توجه به انقلاب چهارم صنعتی، به نظر می‌رسد تحول دیجیتال اتفاق ناگزیری است. فناوری‌های نوین به ما کمک می‌کند تا خدمات کتابخانه‌ها را با کیفیت و دسترس‌پذیری بیشتر و در مقیاسی بزرگ‌تر در اختیار مخاطب قرار دهیم.

مدیرکل دیجیتال کتابخانه ملی اظهار داشت: با بررسی ادبیات کتابخانه‌های عمومی در ایران و دنیا متوجه می‌شویم که کتابخانه‌ها مأموریت مشخصی دارند که همان «تسهیل دسترسی به اطلاعات» است. کتابخانه‌های دیجیتالی می‌توانند با کتابخانه عمومی همراه باشند که این موضوع نیازمند ایجاد تمهیدات و زیرساخت‌هایی است.

وی با دسته‌بندی فناوری‌های مورد استفاده در کتابخانه‌ها گفت: کتابخانه دیجیتالی شامل زیرساخت‌ها، سامانه‌ها و فرایند دیجیتال‌سازی است که باید به‌دقت و با رعایت استانداردها انجام شود. در کتابخانه دیجیتال، درنظرگرفتن کپی‌رایت ضروری است و ما نمی‌توانیم حقوق مادی و معنوی ناشر را نادیده بگیریم؛ بنابراین، موضوع امانت کتاب مطرح می‌شود. «بلاکچین»، فناوری دیگری است که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. یکی از کاربردهای بلاکچین، تضمین حفظ نسخه‌های تهیه‌شده از کتاب‌ها در شبکه بلاکچین است. در بعضی کتابخانه‌های بزرگ دنیا، مثل کتابخانه بریتانیا و سوئد، از این فناوری برای تضمین حفظ حق نسخه‌برداری استفاده می‌شود.

انتهایی ادامه داد: هوش مصنوعی، فناوری دیگری است که می‌تواند در کتابخانه مورد استفاده قرار گیرد. کتابخانه‌ها از دیرباز وظیفه آماده‌سازی فهرست‌های کتابخانه‌ای را بر عهده داشتند. این کار توسط انسان انجام می‌شود، اما تصور کنید به جای ارائه فهرستی از کتاب‌ها بر اساس نویسنده، موضوع و ... امکان پاسخگویی به سوالات مخاطب از اطلاعات درون کتاب‌ها فراهم باشد. در واقع، سازماندهی اطلاعات با کمک هوش مصنوعی، ما را به عمق محتوا می‌رساند؛ به این ترتیب، پاسخگویی به بسیاری از پرسش‌ها امکان‌پذیر می‌شود و دسترسی به اطلاعات از لایه‌های موجود فراتر می‌رود. لازمه استفاده از این فناوری این است که هنگام راه‌اندازی کتابخانه دیجیتال تنها به اسکن کتاب توجه نکنیم و به استخراج متن و اطلاعات کلیدی نیز توجه داشته باشیم.

وی ادامه داد: در دنیا کتابخانه‌های عمومی را «هایپر لوکال» می‌دانند؛ به این معنا که هر نسخه‌ای را نمی‌توان به هر جمعیتی تعمیم داد. کتابخانه عمومی در شمال، جنوب، شرق، غرب یا هر منطقه، اقتضائات خاص خود را دارد. هوش مصنوعی باید بتواند با حفظ حریم خصوصی و انجام تحلیل‌های متناسب با هر منطقه، علاقه‌مندی‌ها و تناسبات را تشخیص دهد. علاوه بر این، با کمک هوش مصنوعی می‌توانیم تصاویر را از کتاب‌ها استخراج و امکان بازیابی آنها را فراهم کنیم یا از سیستم‌های «چت بات» به جای کتابدار مرجع استفاده کنیم. این‌ها ایده‌آل‌هایی است که تحقق آنها شاید سال‌ها زمان ببرد. در این مسیر ضروری است که استانداردها را رعایت کنیم.

انتهایی همچنین به تولید «گراف دانش» توسط گوگل برای تحلیل اطلاعات و نشان‌دادن روابط بین آنها در قالب گراف برای تولید شبکه‌ای مفهومی و نیز «فست بوک» (خلاصه کتاب‌های حجیم) که به کمک هوش مصنوعی تهیه می‌شود، اشاره کرد.

عضو هیئت علمی کتابخانه ملی، در ادامه، در خصوص چالش‌های استفاده از فناوری‌های نوین در کتابخانه‌های عمومی گفت: به جز چالش‌های مربوط به بیکاری نیروی انسانی در صورت استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، بسیاری از شرکت‌هایی که در حوزه هوش مصنوعی تلاش می‌کنند، برای ایجاد سیستم‌های قوی، نیاز به داده دارند. باید چیزی به نام open data یا «داده‌های باز» که در دسترس آنها قرار گیرد تا سیستم‌هایی قوی فراهم کنند. با تولید اتومبیل، این وسیله جای گاری و سایر وسایل نقلیه را گرفت، اما به این معنا نبود که بدون انسان قادر به حرکت باشد؛ اتومبیل روز به روز هوشمندتر شد اما همچنان به راننده نیاز داشت. ما نیز به همین سمت می‌رویم. اگر هوش مصنوعی امروز قادر به فهرست نویسی باشد، دستیار فهرست‌نویس خواهد شد و فهرست‌نویس حرف آخر را می‌زند.

وی همچنین لزوم تعیین «قواعد و مقررات حوزه هوش مصنوعی» را یادآور شد و گفت: به اعتقاد من فواید استفاده از هوش مصنوعی، بیش از مضرات آن است. ما با استفاده از این ابزارها در کتابخانه‌های عمومی می‌توانیم خدمات خود را در سطح کیفی بهتری عرضه کنیم و هوش مصنوعی را به عنوان دستیار کتابدار به خدمت بگیریم.

انتهایی با اشاره به ظرفیت نیروی انسانی متخصص در کشور و شرکت‌های دانش‌بنیان، گفت: در حوزه دانش و فناوری چنانچه اراده ملی وجود داشته باشد، می‌شود کشور را در ۱۰ سال متحول کرد. حلقه مفقوده این مسیر، حکمرانی فناوری و داده است که هنوز در سطح کلان دولت به شکل رسمی جا نیفتاده است.

در ادامه این نشست فرامرز درودی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌ و فناوری اطلاعات، اظهار داشت: به اعتقاد من کتابخانه‌های عمومی پس از آموزش پرورش، عهده‌دار بزرگ‌ترین نقش آموزشی در کشور هستند؛ به‌علاوه، کتابخانه‌های عمومی با بسامد بالا در جامعه، نفوذ بسیاری در بین مردم دارند؛ بنابراین، تمام فعالیت‌هایی که برای کتابخانه عمومی تعریف می‌شود، برای نفوذ اثرگذاری آن در بین عموم مردم است. به نظر می‌رسد سیاست‌گذاری فناوری اطلاعات کتابخانه عمومی نیز باید مبتنی بر این فلسفه باشد؛ یعنی انواع فناوری‌های اطلاعاتیِ مورد استفاده در کتابخانه باید پشتیبان اقشار متفاوت جامعه باشد؛ برای نمونه، استفاده از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای برای دسترسی به اطلاعات، بخشی از فناوری‌های عمومی است که معمولاً در کتابخانه عمومی وجود دارد. با این حال، بخش مهمی از جامعه که از کتابخانه‌های عمومی استفاده می‌کنند گروه‌های خاص اعم از نابینایان، ناشنوایان، اقلیت‌ها، افراد دارای معلولیت و ... هستند. در سیاست‌گذاری فناوریِ کتابخانه عمومی باید تمام این جوانب در نظر گرفته شود و به همان میزان که از فناوری‌های عمومی برای ارائه خدمات استفاده می‌شود، باید از فناوری‌های ویژه گروه‌های خاص نیز استفاده شود.

وی اظهار داشت: امروزه استفاده از هوش مصنوعی بسیار رواج یافته و می‌توان در کتابخانه از انواع برون‌دادهای فناوری استفاده کرد؛ برای نمونه، در حوزه رباتیک، رباتی طراحی شده که به عنوان دستیار پژوهشگر عمل می‌کند؛ این ربات می‌تواند در کتابخانه مورد استفاده قرار گیرد و از طریق پرسش و پاسخ با مخاطب، نیاز اطلاعاتی او را تشخیص دهد و منابع مرتبط را معرفی کند.

درودی تأکید کرد: کار کتابدار در کتابخانه عمومی، بیشتر کاری فکری و پشتیبانی برای دسترس‌پذیرسازی اطلاعات است؛ اما امروزه در کتابخانه‌ها بخشی از زمان کتابداران صرف اموری می‌شود که توسط ماشین قابل انجام است؛ از جمله، نمایه‌سازی و فهرست‌نویسی که در صورت خودکارسازی آنها زمان قابل ملاحظه‌ای از کتابدار برای انجام فعالیت فکری و پشتیبانی پژوهشی از مخاطب آزاد می‌شود. در حال حاضر، خودکارسازی سیستم‌های نمایه‌سازی و سازمان‌دهیِ ماشینی بین ۶۷ تا ۹۰ درصد موفقیت‌آمیز بوده اما هنوز به موفقیت ۱۰۰ درصد نرسیده‌ایم. به اعتقاد من کار بر روی این ابعاد از کاربرد فناوری در کتابخانه‌ها در اولویت قرار دارد.

وی کلان‌داده (big data) را از مباحث روز دنیا دانست و گفت: با افزایش حجم داده‌ها، نگهداری، پردازش و اشاعه آنها با مشکلاتی مواجه می‌شود. بخشی از این مسئله به سیاست‌گذاری کلان برمی‌گردد که تا جایی که بنده اطلاع دارم ما در سطح ملی، سیاست‌گذاری کلان برای حفظ کلان‌داده نداریم. در واقع، داده‌های ما در حوزه‌های متعدد، کلان‌داده را تشکیل می‌دهد که در بخش‌های مختلف آن خلأ وجود دارد فناوری، یکی از ابعاد آن است. بُعد دیگر، حق مولف و حقوق مالکیت معنوی است؛ برای مثال اگر نهاد گسترده‌ای مثل کتابخانه ملی یا نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بخواهد از مجموعه داده‌های خود به شکل دیجیتال پایگاه عظیمی فراهم کند و از آنها کلان‌دادهای بزرگ بسازد، با چالش‌های متعددی مواجه می‌شود. بخشی از این چالش‌ها به قوانین و مقررات برمی‌گردد؛ چرا که کتابخانه، به لحاظ مالکیت معنوی، مجاز به گردآوری منابع در یک جا و ارائه آن به جامعه نیست. بخش دیگری از این چالش‌ها به فناوری‌های حوزه سازماندهی برمی‌گردد. کلان‌داده‌ها، مخزن عظیم اطلاعاتی هستند تا ما روندها را از درون آنها استخراج کنیم؛ مثلاً در حال حاضر «ایرانداک» و «آی اس سی» کلان‌داده‌های کشور را در حوزه‌های علمی و پژوهشی گردآوری می‌کنند. امروز یکی از کارهای این نهادها، به‌ویژه ایرانداک، این است که از کلان‌داده موجود برای سیاست‌گذاری استفاده کند. لازمه این سیاست‌گذاری، سازماندهی داده‌ها به گونه‌ای است که روندها و فرایندهای ارزیابی، تعریف شود تا دستیابی به داده‌ها تسهیل گردد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌ و فناوری اطلاعات ادامه داد: در حال حاضر بخشی از جامعه به کتابخانه‌های عمومی مراجعه نمی‌کنند. در چنین شرایطی مهم است که کتابخانه برای رفتن به سمت مردم، برنامه‌ای داشته باشد. در این زمینه یکی از راهکارها، افزایش فعالیت‌های مجازی، الکترونیکی و دیجیتال است؛ بنابراین، توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی در نهاد کتابخانه‌های عمومی بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از افراد همچون من برای تأمین نیاز اطلاعاتی خود از امکاناتی مانند گوگل اسکالر و گوگل بو استفاده می‌کنند یا سراغ کتابخانه‌هایی می‌روند که منابع دیجیتالی ارائه می‌دهند. در واقع، محدودیت‌های زمانی، فیزیکی و ... خیلی وقت‌ها مانع حضور در کتابخانه می‌شود. با این حال کتابخانه از ظرفیت ارائه خدمات از راه دور به بهترین نحو بهره‌مند است؛ بنابراین، بخش قابل توجهی از خدمات کتابخانه‌های عمومی باید به شکل الکترونیکی و دیجیتال ارائه شود.

گفتنی است که بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی اکترونیک، کامپیوتر و تجارت الکترونیک (الکامپ) از چهارم تا هشتم تیر سال جاری برگزار شد. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به منظور بسترسازی تحقق چشم‌انداز و اهداف «توسعه و تحول دیجیتال» مدنظر خود، استفاده از فرصت برقراری ارتباط با سازمان‌ها، شرکت‌ها، کسب‌وکارهای نوپا و تأثیرگذار در زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور و ارائه دستاوردهای مبتنی بر فناوری اطلاعات و سامانه‌ها و خدمات دیجیتال نهاد به بازدیدکنندگان، برای نخستین بار در این نمایشگاه شرکت کرد. نشست فوق در روزهای برگزاری این نمایشگاه در غرفه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور انجام شده است.